محدودیت توانائی عقل انسان در میدانِ تقدیر
آجری میفرماید:
- ????۱ـ وجوب ایمان به قدر.
- ????۲ ـ در شناخت تقدیر و روشن نمودن حدود و مرزهایش تنها بر کتاب و سنت اعتماد شود، نه بر تحقیق عقل و قیاس.
ٔچون عقل انسانی به تنهایی نمیتواند اساس را پایهریزی کند تا از انحراف و گمراهی نجات یابد و مصٔون بماند، حتی افرادی که در این میدان تنها عقل خود را بکار گرفته اند، گمراه و سرگردان شدهاند،
برخی از آنها تقدیر را تکذیب نموده و گروهی دیگر بر این باور شدند که ایمان به تقدیر موجب جبر و سلب اختیار از انسان میگردد و برخی دیگر با اسلحه ی شریعت به مبارزه با تقدیر برخاستند و در آن تناقص یافتند،
البته این انحرافات موجب پدید آمدن مشکلات فراوانی در زندگی بشری شده است، انحرافات عقيدتی که اخلاق و سلوک زندگی را به فساد میکشاند. - ????۳ ـ موشکافی ننمودن و فرو نرفتن در تقدیر:
زیرا برخی از زوایای آن در عقل بشری نمیگنجد، هر چند انسان نابغه ای هم باشد چون از کشف برخی از جوانب دیگر آن عاجز میماند.
شاید گفته شود: آیا چنین کاری زندانی کردن عقل و واپس گرایی نیست؟
???? چنین کاری ایستایی عقل نیست، بلکه نگهداری و محافظت از عقل است تا در میدانی که توان تفکر کردن ندارد نیروی خودش را ضایع نکند و آنجا که قدرت تحسینگویی و ابداع را ندارد مواظب باشد تا نابود نشود.
- ???? پرداختن به اسرار نهفته ی تقدیر و فرو رفتن در اعماق آن موجب نابودی عقل و ضایعشدن توانايیهایش میگردد،
- ???? بحث کردن در مورد چگونگی علم و اراده ی الله سبحانه وتعالی و کیفیت صفات و عمل کردن آنها در اختیار عقل بشر نیست و انسان از آن محروم گشته است؛
برخی از علما گفته اند:
امام احمد بن حنبل می گوید:
- ???? ایمان به نیکی و بدی تقدیر و تصدیق احادیث روایت شده در مورد آن و ایمان بدآنها یکی از ضرورتهای دین است، چون بحث ایمان و تصدیق است، چرا و چگونه گفتن مفهومی ندارد.
- ???? پژوهشگران در مورد آفریدن کردار بندگان توسط الله سبحانه وتعالی در حالی که خود آنها را انجام میدهند وارد بحث و بررسی شدهاند، و همچنین در مورد کیفیت علم الله تعالی به کردار بندگان و چگونگی مکلف ساختن آنها در شریعت در حالی که خود میداند چه کاری از آنها سر میزند و آگاهی او از سرنوشت نهایی بندگان به سوی بهشت یا جهنم، تحقیق و پژوهشهايی را انجام دادهاند.
- ????در این راه آیات قرآن را در مقابل یکدیگر قرار داده، و خود را نگران، حیران و سرگردان نمودند و در نهایت به ساحل آرامش و ایمان هم دست پیدا نکردند، بدین خاطر حضرت رسول کریم صلی الله وعلیه وسلم به امت هشدار داده که در این مسیر پا نگذارند و در این بیابان به راه نیافتند.
- ???? روزی پیامبر اکرم صلی الله وعلیه وسلم بر اصحاب وارد شد و آنها پیرامون تقدیر گفتگو می کردند، رسول الله (ص) بسیار نگران شد، به گونه ای که چهره ی مبارکش طوری سرخ گشت گویا انار شکافته شدهای را بر صورتش مالیده باشند، سپس فرمود:
- ????آیا به چنین چیزی مکلف شدهاید، یا رسالت من این است؟ وقتی پیشینيان شما در این مورد به بحث و مجادله پرداختند نابود شدند، دیگر در این مورد بحث و جدل نکنید.
موضوع خیلی مهم، حقیقت بی نهایت ضروری که هرانسان، بایستی بدان ایمان داشته باشد، این است که عقلِ محدودِ آدمی در تشخیصِ حسن و قبح افعال، خیلی عاجز است.
این عاجزی عقل انسان است که او افکار را در این زمینه متشوش و ذهنش را پر از وسوسه ها میسازد.
????شیطان بسا انسانها را از این طریق بیراهه کشانده، ایمان شان را دزدیده است.
متأسفانه، از این جمله میتوان، از نسل هائی در جامعه نام برد که غرقِ هوای و هوس ها شده، با وجود مسلمان زاده بودن شان، وقت نگذاشتن که در مورد دین مقدس، مطالعه وتدیبر کنند، و با نبود ایمان در قلب شان، به بیراهه کشانیده شدند.
????علمای اهل سنت و جماعت بر این باورند که دستوراتِ الله سبحانه و تعالی بر اساس حکمت و دلایلی است.
چون، الله سبحانه وتعالی بدون حکمت، نه دستور میدهد و نه چیزی را میآفریند، در کوچکترین فعل و عمل، حکمتی نهفته است.
برخی از این حکمتها مربوط به بندگان هستند و برخی دیگر به ذات پاک الله سبحانه وتعالی بر میگردند،
حکمتهای راجع به بندگان عبارتاند از:
????نیکی و اصلاح در حال یا آینده، و حکمتهای راجع به الله سبحانه وتعالی در محبت الهی بر پیروی، اطاعت، عبادت، رجوع، امید و ترس از او تعالی، توکل بر او و تلاش کردن در راه ایشان خلاصه میشود، چنانچه کلام ذات پاک مصداق این حرف است:
????وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ (ذاریات ۵۶)
????من جنّ و انس را نیافریدم جز برای اینکه عبادتم کنند (و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند)!
و نیز در سوره ی قیامه آیه ی سی وششم، الله سبحانه تعالی بیان میکند که تخلیق انسان، بیهوده نیست، و انسان بایستی طبق شرایط و قوانین خاصی زندگی اش را عیار سازد.
????أَيَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن يُتْرَكَ سُدًى (قیامه ۳۶)
???? آيا انسان (منكرِ معاد) ميپندارد كه او بيهوده به حال خود رها شود (و قوانين و مقرّرات الهي، و حساب و كتاب و سزا و جزاي دنيوي و اخروي نداشته باشد؟!).
انسانها، وقتی پا از گلیم خویشتن دراز تر مینهند، و از چهارچوب احکام الهی تخطی میکنند، چنین میپندارند که حساب و کتابی در محکوم کردن ایشان وجود ندارد، و مغرضانه، با تکبر و غرور به فساد میپردازند:
????أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ (مؤمنون ۱۱۵)
????آيا گمان بردهايد كه ما شما را بيهوده آفريدهايم و (حكمت و فلسفهاي در آفرينش شما نيست، اين است كه به فساد پرداختهايد؟ و چنين انگاشتهايد كه) به سوي ما (براي حساب و كتاب) برگردانده نميشويد.
آیات و روایات پیرامون این موضوع فراون و غیر قابل شمارش اند، عقل بشر میتواند برخی از این حکمتها را کشف کند و به آنها دسترسی پیدا نماید.
????عقل بشر در برخی موارد میتواند حسن و قبح افعال را درک کند، مثلاً قبح بودن ظلم، دروغ، سرقت و کشتنِ مردم بیگناه یا حسن و زیبا بودن عدالت، راستی، اصلاح، آشتی میان مردم و نجات فردی که در آستانهي غرقشدن است برای انسان قابل درک و کشف است.
مسلمان معتقد است که در شریعتِ الهی حکمت هائی نهفته است، و اینکه بعضی از این حکمت ها به انسان معلوم است خوب، اما در حکمت بعضی از آنها بشر تا هنوز لاجواب مانده است، که دلیلش نارسائی عقل بشری است.
????در اوامر و دستورات الله سبحانه وتعالی مصلحتی و در نواهی آن ممانعتی از فساد نهفته است، یعنی هر دستوری برای جلب مصلحتی و هر نهی برای دفع تباهی ابلاغ شده،
هر چند در شریعت با صراحت در مورد آن سخن به میان نیامده باشد، مثلاً عدالت برای جهان مصلحت و ظلم مایه ی نابودی می باشد.
????مثال دیگرش، نهی از فحشأ و منکرات است.
بدون شک که در نهی این عمل شنیع حکمت های زیادی نهفته است، که یکی از حکمت های آن که تا سالیان پیش، قابل درک عقلِ بشری نبوده است، ابتلأ به امراض مختلف جنسی، از جمله ایدز، که در کشور ما، پاکستان، ایران، تعداد زیادی از جوانان بدان مبتلأ شده اند، میباشد.
????قبل از کشف وایروس و مرضِ ایدز، افراد زیادی، به این مرض مبتلأ شده بودند، اما نارسائی عقل بشری، عقب ماندگی طبابت و ساینس، قادر به کشف این ویروس نشده بودند، با وصف آنکه محققین مسلمان و غیر مسلمان، سالها در راستای کشف اسرارِ مرگ های ناگهانی میان جوانان، جد وجهد میکرده اند.
????شاید، جوانانی که با موجودیت این وایروس در خون شان، جان خود را ازدست میدادند، میان خانواده و دوستان شان، شهیدی بیش تلقی نمیشدند، در حالیکه قضأ و قدر کارش را کرده بود.
????حسن و قبح با عقل و شریعت کشف میشوند، ولی اگر در شریعت حکم اخروی آنها بیان نگردد عقل به تنهايی نمیتواند پاداش یا مجازات اخروی را به دست بیاورد، بنابراین هر کس ادعا کند بدون ارسال پیامبران توان کشف عواقب کفر و ظلم را دارد در حقیقت اشتباه کرده و دچار خطا شده است.
????اگر شارع به انجام چیزی دستور دهد آن چیز حُسن است و اگر از آن نهی کند، بَد و قبیح است، از این رو دستور و نهی شارع صفت حسن یا قبح را به فعل میدهند، و خوب و بد بودن فعلی، منوط به خطاب شارع می باشد.
شارع به قصد آزمایش و امتحان، به برخی از بندگان دستوری می دهد، مثلاً به ابراهیم علیه السلام دستور میدهد که فرزندش اسماعیل را قربانی کند، هدف شارع قربانی و ذبح کردن فرزند نیست بلکه آزمایش نمودن ابراهیم عیله السلام است.
دیدگاه مسلمان در مورد تعلیل افعال و اینکه عقل توان کشف حسن و قبح برخی از افعال را دارد، بابی را در برابر عقل انسانی گشوده است تا حکمتهای آشکاری که به خاطر آنها الله تعالی موجودات را آفریده و شریعت را تدوین نموده به دست بیاورند.
????الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِينٍ (سجده ۷)
????او همان کسی است که هر چه را آفرید نیکو آفرید؛ و آفرینش انسان را از گِل آغاز کرد؛
الله سبحانه وتعالی در قرآن وعده میدهد که در طول تاریخ دلايل روشن از آیات را به بندگان مینمایاند تا صداقت پیام حضرت رسول ص آشکار شود.
????سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ۗ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ (فصلت:٥٣)
????ما به آنان (كه منكر اسلام و قرآنند) هرچه زودتر دلايل و نشانههاي خود را در اقطار و نواحي (آسمانها و زمين، كه جهان كبير است) و در داخل و درون خودشان (كه جهان صغيراست) به آنان (كه منكر اسلام و قرآنند) نشان خواهيم داد تا براي ايشان روشن و آشكار گردد كه اسلام و قرآن حق است. آيا (براي برگشت كافران از كفر و مشركان از شرك) تنها اين بسنده نيست كه پروردگارت بر هر چيزي حاضر و گواه است.
آیات فراوانی در قرآن نازل شدهاند که به تفکر و تدبر در جهان و مخلوقات دستور میدهند:
????أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا (محمد:٢٤)
????آيا درباره قرآن نميانديشند (و مطالب و نكات آن را بررسي و وارسی نمیكنند ؟) يا اين كه بر دلهايي قفلهای ويژهای زدهاند؟
????قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ وَمَا تُغْنِي الْآيَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ (يونس:١٠١)
???? بگو: بنگريد (و چشم برون و درون را باز كنيد و ببينيد) در آسمانها و زمين چه چيزهايي است؟! آيات (خواندني كتابهاي آسماني، از جمله قرآن، و ديدني جهان هستي) و بيمدهندگان (پيغمبر نام، و اندرزها و انذارها هيچ كدام) به حال كساني سودمند نميافتد كه نميخواهند ايمان بياورند.
????أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ (غاشيه:١٧)
????آيا آنان به شتر نمینگرند كه چگونه آفريده شده است؟!
????فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَىٰ طَعَامِهِ أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبًّا ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا (عبس:٢٤–٢٦)
????انسان بايد به غذای خويش بنگرد و درباره آن بينديشد. ما آب را از آسمان به گونه شگفتي ميبارانيم. سپس زمين را ميشكافيم و از هم باز ميكنيم.
برادر وخواهر مسلمان!
???? مبحث قضا وقدر خیلی باریک، پیچیده، ومغلق است و انسان را شایسته نیست در مورد بحث کند و بپیچد.
????به همین ملحوظ شایسته نیست با عقل محدود انسانی، چرا ها وچنین هائی را ایجاد و در مورد تشبثِ بیجا کنیم.
هر آنچه است و هست، از آنِ اوست، و از اوست. بدان ایمان داریم و هرچنانی که است قبولش داریم!
???? تمام موضوعات این مضمون به استناد آیات قرآن کریم و احادیث نبوی تهیه شده است. طبق معمول در صفحه ی فیسبوک همیشه منفی بافان و کج فکران، قبل از اینکه تمام مضمون را بخوانند، بناحق بالای موارد قضأ وقدر ایراد میگیرند.
ان شأ الله تا نشربخش بعدی تقاضای من از شما در مورد این مبحث این است تا صبور باشید و تمام بخش ها را متدبرانه تعقیب کنید.
هر بخش لازم و ملزم بخش دیگر است.
???? پس صبر را پیشه کنید و در این مبحث خود را عالم سازید و به ناحق و بدون علمِ کافی در مبحث قضأ و قدر نپیچید تا از لغزش مهلک در ایمان خودداری کرده، بناحق خود را در تهلکه نیاندازید.
????مطالعه ی بخش های بعدی این مضمون خیلی مهم و جالب را از این صفحه، از دست ندهید!
ا.ج.ع
ادامـــــــه دارد…..
