4) {ایمان و امید}

از نکات مهم، بلکه مهمترین امری که انسان در هنگام روزه داری باید آنرا در نظر داشته باشد این است که این فرموده پیامبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّم را جامه عمل بپوشاند؛ رسول اللهصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّم می‌فرماید:

«مَنْ صَامَ رَمَضَانَ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا، غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ»([1])

یعنی: «کسی که ماه رمضان را با ایمان و امید کسب اجر و پاداش روزه بگیرد گناهان گذشته اش بخشوده می‌شود».

بنابر این مسلمان بایستی رمضان را با ایمان و یقین و امید کسب اجر و پاداش از خداوند منان  روزه بگیرد، نه از روی عادت؛ بدین معنا که چون خانواده و دوستان و همکارانش روزه میگیرند او هم روزه بگیرد!، همچنین نباید روزه اش برای فرار از انتقاد دیگران و اینکه بگویند فلانی روزه نمیگیرد باشد، و نباید روزه گرفتنش برای ریا و خودنمایی در جلو مردم و دستیابی به مدح و ثنای آنان باشد، پس برای هیچکدام از این اهداف روزه نمیگیرد؛ بلکه فقط از روی ایمان و امید به کسب اجر و پاداش روزه میگیرد، ایمان به خداوند تبارک و تعالی و اینکه روزه گرفتن را واجب کرده است و ایمان به وعده او به روزه داران و اینکه بابت روزه گرفتن، آنان را بیشمار اجر و پاداش میدهد.

همچنین روزه گرفتن در این ماه و اطاعت کردن از خداوند تبار ک و تعالی در این ماه مبارک را مایه اجر و ثواب در نزد خداوند عز و جل میداند.

و باید دانست که روزه داران در نزد خداوند تبارک و تعالی دارای پاداش و ثواب بزرگ و بیشمار هستند، و در حدیث قدسی آمده است که الله عز و جل می‌گوید:

«الصِّيَامُ لِي وَأَنَا أَجْزِي بِهِ»([2])

یعنی: «روزه برای من است و من پاداش آن را میدهم».

و این حدیث بیانگر بزرگی و عظمت پاداش روزه داران نزد خداوند متعال است؛ پس شایسته است مسلمان با جدیت از روزه داری خود محافظت کند.

در حدیث دیگر نیز رسول الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّم می‌فرمایند:

«للصَّائِمِ فَرْحَتَانِ: فَرْحَةٌ عِنْدَ فِطْرِهِ وَفَرْحَةٌ عِنْدَ لِقَاءِ رَبِّهِ»([3])

یعنی: «برای روزه دار دو شادی وجود دارد: یک شادی در هنگام افطار کردن، و یک شادی در هنگام ملاقات با پروردگارش».

پس روزه دار در هنگام ملاقات پروردگارش به شدت خوشحال خواهد شد، زیرا خداوند برای روزه داران اجر عظیم و پاداش بسیار زیادی فراهم کرده است، و از این فراتر آنچنان که در حدیث صحیح از پیامبر صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّم روایت شده است خداوند یکی از دروازه های بهشت را که «رَیّان» نام دارد به روزه داران اختصاص داده است که از آن وارد  بهشت میشوند([4]).

با توجه به آنچه بیان شد بایستی مسلمان این مسأله را از اول تا آخر ماه رمضان در نظر داشته باشد، و با ایمان به الله و اینکه روزه گرفتن را بر ما واجب کرده است، و امید به اجر و پاداش از جانب او تبارک و تعالی روزه بگیرد.

5) {تقوا}

همچنین از مهمترین مسائلی که باید در ماه رمضان به آن عنایت بوَرزیم این است که از این ماه و از آنچه در خلال آن میگذرد تقوای خداوند عز و جل را کسب کنیم، این از مهمترین اهدافی است که به خاطر آن روزه گرفتن مشروع شده است، خداوند عز و جل می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيۡكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ ١٨٣﴾

یعنی: ای کسانیکه ایمان آورده‌اید! روزه بر شما فرض شده است همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند؛ فرض شده بود، تا پرهیزگار شوید. [سوره بقره:183]

بنابر این با روزه گرفتن و ادای این عبادت انسان مسلمان راه مبارکی را می‌پیماید که نهایتاً او را به تقوای خدا و پرهیزکاری می‌رساند، پس روزه گرفتن فرصتی است که انسان مسلمان به توشه تقوای خود بیفزاید و از جمله پرهیزکاران گردد.

و معنی تقوا این است که: «با نوری که الله در دلت می‌تاباند به اطاعت از او بپردازی در حالی که امید به ثواب و پاداش او داری، و با نوری که الله در دلت می‌تاباند معصیت را ترک کنی در حالی که از عقوبت خدا هراس داری».

حال بیایید وقفه‌ای تأمل بر انگیز داشته باشیم و بیندیشیم که چگونه روزه گرفتن تقوا و پرهیزکاری را برای انسان به ارمغان می‌آورد؟

انسان مسلمان در همه سال به کارهایی مألوف عادت دارد؛ مثلاً عادت دارد که در هر صبح صبحانه بخورد، عادت دارد هر روز نهار بخورد، و همچنین عادت دارد روزانه انواع نوشیدنیها را بنوشد، اما به محض شروع ماه رمضان از خوردن آنها در طول روز خودداری میکند در حالی که به خوردن آنها عادت داشته است ولی با این حال آنها را فقط برای دستیابی به پاداش الله متعال  و نه چیزی دیگر ترک می‌کند، و این عین تقوا است، از این رو است که روزه دار را می‌بینی که از خوردن و آشامیدن امتناع می‌ورزد حتی اگر خودش تنها باشد و کسی او را نبیند، و همه اینها به هدف اطاعت از فرمان خداوند متعال است.

به همین ترتیب شایسته است که انسان مسلمان این پرهیزکاری را که از او در روزهای رمضان سر میزند در طول زندگی خود بارور کند و در برابر تمام فرامین و نواهی خداوند همین گونه باشد.

شما که در روزهای رمضان فقط برای اطاعت از دستور خداوند از خوردن و آشامیدن خودداری کرده ای، بایستی در هر وقت و زمان از هر آنچه خداوند آنرا حرام کرده است خودداری کنی، زیرا خدای رمضان خدای بقیه ماهها نیز هست، و کسی که باید در رمضان از او اطاعت شود در بقیه اوقات نیز باید مورد اطاعت قرار گیرد، بنابر این اگر نفس خود را کنترل کردی و آنرا از نافرمانی خداوند بازداشتی و کارهایی را که دوست داشتی و به آنها عادت کرده بودی را در روزهای ماه رمضان ترک کردی، بایستی نفس خود را به همین امر در همه اوقات و زمانها عادت دهی.

وقت وجوبِ خودداری از خوردن و آشامیدن و سایر آن چیزهایی که روزه را باطل میکند ماه رمضان از طلوع فجر تا غروب خورشید است؛ اما وقت پرهیز و امتناع و خودداری از گناهان و محرمات تمام عمر است.

و بر تو لازم است که با تمام توان سعی کنی که از هر آنچه خداوند بر تو حرام کرده است روزه بگیری، پس هر گاه مرتکب گناهی شدی و یا کوتاهی از تو سر زد، نفس خود را با توبه و باز گشت به سوی خدا تبارک و تعالی دریاب.

و بیندیشیم که چگونه میتوانیم از روزه ماه رمضان برای عملی کردن تقوا استفاده کنیم؛ حال که انسان از امور مألوف خود برای اطاعت از خداوند سبحانه و تعالی دست می‌کشد چرا از امور حرامی که خداوند آنها را در همه اوقات حرام کرده است خودداری نکند؟

از یکی از علمای سلف در مورد قومی سؤال شد که در ماه رمضان خدا را عبادت می‌کنند و به واجبات و فرائض عمل میکنند ولی چون رمضان به پایان رسد دست از عبادت می‌کشند آنها را ضایع می‌کنند؛ جواب داد: «چه بد قومی هستند که خدا را نمی شناسند مگر در ماه رمضان».([5])

پس بر مسلمان واجب است که در رمضان و غیر رمضان خدا را مراقب و ناظر خود بداند و بر عبادت هایش محافظت کند، و این همان معنای فرموده خداوند متعال است که می‌فرماید:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيۡكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ ١٨٣﴾

یعنی: ای کسانیکه ایمان آورده‌اید! روزه بر شما فرض شده است همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند؛ فرض شده بود، تا پرهیزگار شوید. [سوره بقره:183]

بدین معنا که به وسیله این ماه و عبادتهایی که در آن انجام می‌دهید به تقوا و پرهیزکاری دست یابید؛ لذا ماه رمضان فرصتی بزرگ و گران قیمت است تا از خلال آن به توشه تقوا و پرهیزکاریمان بیفزاییم و خداوند عز و جل می‌فرماید: ﴿وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيۡرَ ٱلزَّادِ ٱلتَّقۡوَىٰۖ وَٱتَّقُونِ يَٰٓأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ﴾

یعنی: و توشه بر گیرید؛ که بهترین توشه پرهیزگاری است، و ای خردمندان، از من بپرهیزید (بترسید). [سوره بقره:197]

و میفرماید: ﴿إِنَّ أَكۡرَمَكُمۡ عِندَ ٱللَّهِ أَتۡقَىٰكُمۡۚ﴾

یعنی: همانا گرامی‌ترین شما نزد الله پرهیزگار ترین شماست. [سوره حجرات: 13]

پس فرصت گران قدر ما در این ماه این است که بر توشه تقوای خود بیفزاییم، و در حالی از مدرسه رمضان فارغ التحصیل شویم که تقوای خداوند تبارک و تعالی را به همراه داریم و بر پایداری بر عبادات و اوامرش عادت کرده ایم.

تعجب می‌کنیم از بسیاری از مردم که وقتی رمضان فرا می‌رسد مساجد را پر می‌کنند، و بر نمازها پایداری می‌کنند، اما چون رمضان به پایان می‌رسد این کارها یا بسیاری از آن را ترک می‌کنند، برخی اوقات مثلا در نماز صبح می‌بینی که یک صف هم پر نمی شود اما وقتی ماه رمضان برای نماز صبح به مسجد می‌روی دو یا سه صف در مسجد میبینی! آیا این مردم مرده بودند و در ماه رمضان به دنیا آمده‌اند؟ یا مسافر بوده‌اند و در ماه رمضان برگشته‌اند؟ آیا نماز صبح را با جماعت نمی خوانند مگر در ماه رمضان؟ چرا در بقیه ماههای سال این بر این عبادت پایداری نمی کنند؟

لذا میگوییم: برای کسی که خداوند او را گرامی داشته و بر او منت نهاده تا نماز را بر پا دارد و نفسش برای طاعت و عبادت تحریک شده و شیرینی آنرا در ماه رمضان چشیده است فرصتی است که طول عمرش بر این منوال باشد تا از این ماه و این موسم مبارک بهره برده باشد و اینگونه معنای حقیقی این آیه را جامه عمل بپوشاند: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيۡكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ ١٨٣﴾

یعنی: ای کسانیکه ایمان آورده‌اید! روزه بر شما فرض شده است همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند؛ فرض شده بود، تا پرهیزگار شوید. [سوره بقره: 183]

بدین معنا که به وسیله آن عبادتهایی که در این موسم پر برکت انجام میدهید به تقوای الهی دست یابید.

و اینچنین است که رمضان مدرسه‌ای تربوی و بزرگ و پر برکت است که مؤمنانی با تقوا از آن فارغ التحصیل می‌شوند، و مؤمنان بهترین توشه برای همه روزهای زندگیشان را از آن میگیرند، این در حالی است که بسیاری از مردم از این مدرسه بهره‌ای نمی برند و این ماه می‌گذرد و آنان مانند دانش آموزان کودنی که از مدرسه بدون استفاده بیرون میآید، در آن زندگی می‌کنند.

اما مؤمن کوشا و حریص وقتی وارد این مدرسه می‌شود از آن درسهایی تربیتی و ایمانی و علمی می‌گیرد که در طول زندگیش از آن بهره می‌برد.

حال مثالی علاوه بر آنچه گذشت درباره درسهایی که از رمضان می‌گیریم می‌زنم:

کسی که به کشیدن سیگار مبتلا است و این ماده مضر پلیدی که هیچ فایده‌ای در آن نیست را مصرف می‌کند، وقتی ماه رمضان فرا می‌رسد از طلوع فجر تا غروب خورشید از کشیدن آن خود داری کرده و کاملا از آن دوری می‌کند، در حالی که او عادت داشته روزانه مقدار زیادی از آن را مصرف کند، پس در حقیقت این فرصتی مناسب است تا برای همیشه آنرا ترک کند؛ و بیشتر کسانی که سیگار می‌کشند وقتی آنان را نصیحت میکنی این عذر را می‌آورند که از ترک آن ناتوان هستیم!؛ آیا او در طول این ماه از طلوع فجر تا غروب خورشید آنرا ترک نکرده بود؟ پس این درسی برای اوست که فایده‌ای بزرگ به او می‌رساند و آن این که او می‌تواند این سیگار را برای همیشه ترک کند.

و تعجب بیشتر از کسانی است که وقت افطار روزه خود را با سیگار باز می‌کنند! از خوردن مباحات در طول روز خودداری می‌کند اما وقتی مؤذن اذان مغرب را می‌گوید که وقت افطار کردن است با گناه افطار میکند، و برخی از آنان وقتی برای نماز مغرب به مسجد میآید با بوی سیگارش دیگران را آزار میدهد، تا جایی که بعضی از آنان در گمراهی خود آنقدر پیش می‌رود که سیگار خود را در جلو در مسجد خاموش می‌کند و با این کار نماز گزاران و ملائکه را در مکان عبادت با بوی بد اذیت می‌کند!

واقعاً از چنین انسانی تعجب می‌کنیم، تمام روز روزه است و بخاطر اطاعت از خداوند نه می‌خورد و نه می‌آشامد، اما همین که اما به محض اینکه مؤذن اذان را گفت به این معصیت مبادرت می‌ورزد، و شکی نیست که سیگار کشیدن گناه و معصیت و حرام است و کسی که سیگار می‌کشد گناهکار بوده و خداوند او را برای این کارش محاسبه نموده و مورد عقاب قرار می‌دهد، و دلایل حرام بودن آن بسیار زیاد است که علما به تفصیل ذکر کرده‌اند.

پس می‌بینیم که رمضان فرصتی مناسب برای کسی است که سیگار می‌کشد تا از این کار دست بکشد، و هر آن کسی که دچار زیاده روی یا کوتاهی در اعمال و عبادات یا پایمال کردن یا تفریط کردن شده است می‌تواند برای اصلاح خود و جبران ما فات از این فرصت استفاده کند.

6) {رمضان ماه قرآن}

از نکات بسیار مهمی که باید به آن توجه داشت اهمیت دادن به قرآن، کتاب خدا است. زیرا از ویژگی های ماه رمضان این است که قرآن در آن نازل شده است، خداوند متعال میفرماید: ﴿شَهۡرُ رَمَضَانَ ٱلَّذِيٓ أُنزِلَ فِيهِ ٱلۡقُرۡءَانُ هُدٗى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَٰتٖ مِّنَ ٱلۡهُدَىٰ وَٱلۡفُرۡقَانِ﴾

یعنی: ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است، کتابی که راهنمای مردم است، و در بردارنده نشانه‌ها و دلایل آشکار و روشن از هدایت و جدا کننده حق از باطل است. [سوره بقره:185]

پس در این ماه قرآن نازل شده است، و جبرئیل علیه السلام در این ماه نزد پیامبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّم می‌آمد و قرآن را با  او مُدارسه میکرد، و پیامبرصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّم قرآن را بر او عرضه میکرد و می‌خواند.

پس شایسته است که انسان مسلمان در این ماه که ماه قرآن است به کتاب خدای عز و جل عنایت ویژه‌ای داشته باشد، و برخی از پیشینیان وقتی ماه رمضان فرا می‌رسید بیشتر کارهای خود را کنار می‌گذاشتند و می‌گفتند: «این ماه فقط برای قرائت قرآن و غذا دادن به فقرا است»، وبا جدیت تمام به قرآن روی می‌آوردند؛ بعضی از آنان قرآن را در یک روز ختم می‌کردند، و برخی در هر سه روز یک ختم می‌خواندند، و بعضی دیگر هر هفته قرآن را ختم می‌کردند، و گروهی نیز قرآن را در ده روز ختم می‌کردند.

اما اکنون بعضی ها هستند که ماه رمضان آغاز میشود و به پایان میرسد اما بجز یک یا دو یا سه بار قرآن را باز نمی کند!، ولی امور دیگری هستند که بر قلب او چیره شده‌اند پس به آنها روی میآورد و آنها را مشاهده میکند.

آنچه گذشت سخنی کوتاه بود که از الله جل و علا می‌خواهم من و شما را از آن سودمند گرداند و پاداش آن را در موازین حسنات همه ما قرار دهد، و آنرا حجتی به نفع ما و نه بر علیه ما قرار دهد، و ما و شما را به ماه رمضان برساند، و همگی ما را بر روزه داری و بر پا داشتن نماز در این ماه مبارک یاری کند، و اعمال ما  را در این ماه و در سایر اوقات خالصانه برای خودش و موافق با سنت پیامبرشصَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّم قرار دهد، و دینداری ما را که موجب محافظت از همه امورمان است برایمان اصلاح کند، و دنیای ما که معیشتمان در آن است را برایمان اصلاح گرداند، و آخرت ما که بازگشتمان به سوی آن است را نیز برایمان نیکو گرداند، و زندگیمان را مایه ازدیاد هرگونه خوبی و مرگمان را موجب راحتی از هر گونه بدی قرار دهد.

والله تعالى أعلم وصلى الله وسلَّم على نبينا محمد وعلى آله وأصحابه أجمعين.

([1]) روایت بخاری (37،1875) و مسلم (1268) از حدیث ابوهریره ^.
([2]) روایت بخاری (1761) و مسلم (1151) از حدیث ابوهریره ^.
([3]) روایت بخاری (1771) و مسلم (1945) از حدیث ابوهریره ^.
([4]) روایت بخاری (3257،1896) و مسلم (1152) از حدیث سهل بن سعد ^.
([5]) نگا: «لطائف المعارف» ص: 396
نویسنده :پرفسور شیخ عبدالرزاق
مترجم : اسماعیل خدمتی