امام ابن القيم – رحمه الله- در کتاب “طريق الهجرتين و باب السعادتين” مي نويسد:
قاعده: صبر در برابر گناه، اسباب گوناگوني دارد از آنجمله :
1) ذلت
بنده از بدي، رذالت و پستي گناه آگاهي داشته باشد، زيرا که الله تعالي گناه را از خاطر نگهداري بنده از حقارت و ذلت منع فرموده است، مانند پدر مهرباني که نمي خواهد پسرش مورد تکليف و اذيت قرار بگيرد و او را نگهداري ميکند، واين سبب انسان عاقل را بر ترک گناه وادار مي سازد، هرچند کدام وعيد وعذابي به آن معلق نباشد.
2) حياء از الله تعالي
حياء از الله تعالي ، هرگاه بنده بداند که هميشه در معرض ديد و شنود الله تعالي است، اگر بنده شرم داشته باشد حتما خشم الله تعالي را مدنظر گرفته از گناه دوري ميجويد.
3) کاهش نعمت
مد نظر داشتن نعمت ها و احسان هاي الله تعالي، زيرا گناه نعمت هاي الهي را مي کاهد و حتما آن را از بين ميبرد، بنده گناهي را مرتکب نميشود مگر نعمتي باندازه همان گناه را از دست ميدهد، و وقتيکه توبه کند همان نعمت و يا برابر آن را حاصل ميکند، و اگر در گناه خود اصرار کند؛ تمام نعمت ها از او سلب کرده ميشود، الله تعالي ميفرمايد:
[fusion_tagline_box backgroundcolor=”” shadow=”yes” shadowopacity=”0.1″ border=”1px” bordercolor=”” highlightposition=”top” content_alignment=”center” link=”” linktarget=”_self” modal=”” button_size=”” button_shape=”” button_type=”” buttoncolor=”” button=”” title=”«إن الله لا يغير ما بقوم حتى يغيروا ما بأنفسهم» ” description=”«الله تعالي سرنوشت هيچ قوم (و ملتى) را تغيير نمىدهد مگر آنكه آنان آنچه را در خودشان است تغيير دهند» . ” animation_type=”0″ animation_direction=”down” animation_speed=”0.1″ class=”” id=””][/fusion_tagline_box]و از بزرگترين نعمت ها ايمان است و گناهي که آن را سلب کرده و از بين ميبرد، عبارت از زنا، دزدي، شراب نوشي، چور چپاول ميباشد.
بعضي از سلف فرموده اند:گناهي را مرتکب شدم که به سبب آن مدت يک سال از قيام الليل محروم گردانيده شدم.
ديگري گفته است: از ارتکاب گناهي از فهم قرآن غافل و محروم شدم. باين مناسبت گفته شده است:
إذا كنت في نعمةٍ فارْعَها … فإنَّ المعاصِي تزيلُ النِّعَمْ
اگر در گناهي ملوث باشي، خود را پاک کن، چون گناهان نعمت ها را از بين ميبرد
بطور خلاصه: گناه آتش نعمت ها است، همانند آتش که هيزم را ميسوزاند؛ گناه هم نعمت را محو و نابود ميسازد.
4) ترس از الله
ترس از الله تعالي و هراس از سرزنش او، اين خصلت با تصديق و ايمان به وعده و وعيدهاي او، و ايمان به او و کتابهاي او قوي و استوار مي شود، و اين سبب به وسيله علم و يقين قوي شده و با گناه و معصيت ضعيف ميشود، الله تعالي ميگويد: «إنما يخشى الله من عباده العلماء». «از ميان بندگان الله تعالي، تنها علماء از او مىترسند». بعضي از سلف صالح فرموده اند: “در راستاي ترس الله تعالي علم، و در مغرور شدن به او جهل کافي است”.
5) محبت الله
محبت الله تعالي: واين بزرگترين و قويترين سبب در تحقق يافتن صبر در برابر معصيت است، يقينا دوست حقيقي فرمانبردار دوستش است، هر وقتيکه محبت دوست در دل زياد شود، تقاضاي آن اين است که او را فرمانبرداري کرده و از منهياتش اجتناب ورزد. و هرگاه سلطان محبت در قلب ازدياد يابد؛ طاعت وترک مخالفت باوي قوي تر ميشود. زيرا معصيت ومخالفت از ضعف وناتواني محبت الهي وسلطانش سرچشمه مي گيرد. و بس فرق عظيمي است در ميان کسيکه مخالفت سردارش را از جهت ترس وعقوبت وي کنار گذارد وکسيکه از مخالفتش به خاطر محبت واجلال واحترامش دست کشد. و در اين مناسبت عمر- رضي الله عنه- گفته است: “صهيب چه بنده ي خوبي است، اگر از الله تعالي نترسد؛ باز هم گناهش نميکند. يعني اگر ترس وخوف الهي او را از گناه باز ندارد حتما محبت واجلال الهي که در قلبش نهفته است ، او را از معصيتش باز مي دارد، پس دوست واقعي حتماً دوست خود را قلباً دوست دارد و او را در قلبش نگهباني ميکند و علامه دوستي راستي همان است که هميش او را در قلبش داشته ومراقب احوالش بداند .
در اين مناسبت مسئله اي باريکي است لازم به تذکر مي بينم : فقط دوست داشتن باعث اين نميشود که او را در دل خود با عظمت و بزرگي جاي بدهد، اما وقتيکه با تجليل و عظمت دوست داشته باشد، باعث ميشود که از او شرم کرده و اطاعت کند، و در حاليکه محبت به غير تجليل و عظمت صرف براي انس گرفتن و ياد نمودن و شوق کردن بسوي او است وبس. فلهذا موجب و اثرش نيز فرق ميکند، بنده در قلب خود محبت الله تعالي را دارد ، ولي اين محبت مانع از گناه نميشود، سبب آن اين است که در قلب خود اجلال و عظمت الله تعالي را جاي نداده است، وهيچ چيزي قلب را مانند اجلال و عظمت الله تعالي اعمار ننموده است. و محبت الله تعالي از اعماق قلب يکي از موهبه هاي بزرگ الله تعالي بوده که براي هر کس که بخواهد اعطاء ميکند.
6) عزت نفس
عزت دادن نفس و پاک کردن آن (از گناهان) و فضيلت دادن آن (با کار هاي نيک)، و نگهداري آن از اعمالي که او را حقير ساخته ، واز منزلتش مي کاهد و با پليدي ها برابرش مي سازد ، و بالآخره از بين ميبرد.
7) عاقبت گناه
آگاهي کامل بر عاقبت دردناک گناه و اثرات بدي که از آن بوجود مي آيد،
از آنجمله : سياهي در روي، تاريکي در دل، غمگيني و تنگي، مأيوسي و اضطراب و بي قراري و شکست در مقابل دشمن، پريشاني، کنار رفتن دوستان، غلبه دشمنان، بربادشدن بسياري از اندوخت ها، فراموشي بسياري از چيزها و دامنگيري با امراض گوناگون و مصيبت ها حتي اينکه قلبش را مي ميراند.
از آنجمله: ذلت و خواري بعد از کسب عزت.
و از جمله اثرات بد گناه: گنهکار بطور اسير در دست دشمانش مي افتد، و آن بعداز اينکه متسلط بر آنها بوده ، واز او در خوف وهراس بودند .
از آنجمله: تأثيرش در مجتمع کم شده و نفوذش بالاي فردي هم باقي نمي ماند، وقتيکه امر ميکند فردي هم اجابت نميکند و به ديگران هم ارزشي ندارد.
از آنجمله: امن و اطمينان از او سلب شده، ترس و بيم او را فراگير ميشود، ترسنده ترين مردم سرکش ترين آنهاست.
از آنجمله: از دست رفتن انس و الفت و سرازير شدن ترس و تنهايي، هر قدر گناهش زيادتر شود احساس به تنهايي او نيز اضافه ميشود.
از آنجمله: از دست رفتن رضا و خوشنودي و جابجا شدن خشم و غضب.
از آنجمله: از بين رفتن اطميناني كه به الله تعالي دارد، و زايل شدن سکون و آرامش با او و پناه بردن بسوي او، و طرد و دوري از رحمت او به وجود مي آيد.
از آنجمله: افتادن در چاه حسرت و اندوه، بناء هميشه در حسرت است. که هرگاه کدام لذتي را بدست آورد نفسش آرزوي همانند آنرا دارد ؛ واگر قادر بدست آوردنش نباشد وعجزش را بداند حسرت وندامت آن اضافه تر ميشود و از آن خلاصي ندارد، در حقيقت در آتشي افتيده که قلبش مي سوزد و اين عذاب در اين دنيا بوده غير از همان عذاب دردناک وآتش سوزنده که بر قلب ها در آخرت چيره مي شود.
از آنجمله: فقر و مستمندي: بعد از اينکه سرمايه دار به ثروت ايماني بود، که با آن تجارت ميکرد و فايده زيادي را بدست مي آورد، سرمايه او از بين رفته وفقير ميگردد، يگانه راهي براي بدست آوردن سرمايه اش توبه صادقانه وسعي وتلاش جدي ميباشد، و در غير آن از فايده بزرگي که از سرمايه اش بدست مي آورد، محروم ميشود.
از آنجمله: قلت رزق، بنده به سبب ارتکاب گناه ، از روزي محروم کرده ميشود.
از آنجمله: ضعف جسمي.
و از آن جمله: لباس و زينت که بوسيله طاعت الهي پوشيده بود از بين ميرود و بجاي آن لباس حقارت را بر تن ميکند.
از آنجمله: پيدا شدن نفرت و بد بيني در دل مردم.
از آنجمله: از دست دادن بهترين و عزيزترين چيزهاي که عوض ندارد ، و تا ابد دوباره برايش بر نميگردد، که عبارت از وقت گرانبهاي اوست .
از آنجمله: طمع وحرص ورزيدن دشمنان بر او به اميد اينکه بالايش کامياب شوند، زيرا زماني که او را منقاد وتسليم شده به اوامر ودساتير شان بيابند طمع واميد شان بالاي وي افزون گرديده ، وخويشتن را براي کاميابي آماده نموده واو را از حزب وگروه شان قرار داده تا اينکه ولي و متصرف در او بوده غير از مولاي حقيقي اش .
از آن جمله: سياهي قلب : هنگامى كه بنده گناه كند نكته سياهى در قلب او پيدا مى شود، اگر توبه كند و از گناه دست بردارد و استغفار نمايد قلب او صيقل مى يابد و اگر باز هم به گناه برگردد سياهى افزون مى شود، تا تمام قلبش را فرا مى گيرد، اين همان زنگارى است كه در آيه” كَلَّا بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ” به آن اشاره شده” «چنين نيست كه آنها مىپندارند، بلكه اعمالشان چون زنگارى بر دلهايشان نشسته است».
از آنجمله: از لذت ايمان محروم ميشود، وقتيکه گناه را مرتکب ميشود لذت ايمان در قلب او باقي نمي ماند ، و از رغبت به اخرت نيز محروم ميشود، زيرا اطاعت اوامر الله تعالي اين ثمرات را به ارمغان مي آورد .
از آنجمله: ارتحال از اين دنيا و حضور در ساحه قيامت را دوست ندارد، زيرا قلبش سرگردان وپريشان بوده تا اينکه اين دار فاني را وداع گفته وبه دار ابدي پيوست نمايد. وتا زمانيکه در اين دنيا باقي باشد لشکري از توفيق وعنايت الهي از هر سو به او متوجه بوده ، فلذا به تهيه وتعبيه اطرافش وقضاي حوائج وآماده ساختن توشه براي روز قيامت توجه جدي را مبذول داشته ، وتا زمانيکه به آخرت وصلت ننموده ودر آن مقام حضور نيابد مشکلات وسرگرداني ها وپريشاني وکسالت وتنبلي لازم حال او بوده وخواهد بود.
از آنجمله: الله تعالي، ملائکه و تمام بنده هاي الله متعال از انسان گنهکار منصرف ميشوند، اگر بنده از عبادت الله منصرف شده وبه گناه ها روي بياورد پس الله تعالي وملائکه ها و بنده هاي الله متعال نيز از او اعراض ميکنند، همچنانکه اگر بسوي الله روي بياورد، الله او را ميپذيرد و در دل بنده هايش جاي ميدهد.
از آنجمله: گناه گناهي ديگر را ببار مي آورد، باز يکي ديگري را تقويه ميکند ؛ پس آن دو گناه سوم را ميخواهند، باز هر سه چهارم را ببار مي آورند، و همين شکل ادامه دارد تا اينکه گناه او را احاطه ميکند، بعضي از سلف گفته اند: از ثواب کار نيک ثوابي بوجود مي آيد، و از جزاي گناه گناهي.
از آنجمله: اينکه بنده متيقن شود که به سبب گناه بسياري از کارهاي نيکو وشايسته را از دست مي دهد. زيرا الله تعالي براي بنده لذت محرمات دنيوي ولذت هاي آخرت را جمع نميکند، چنانكه الله تعالي ميفرمايد «ويوم يعرض الذين كفروا على النار أذهبتم طيباتكم في حياتكم الدنيا واستمتعتم بها» « آن روز كه كافران بر آتش عرضه کرده مىشود (به آنها گفته مىشود:) از طيبات و لذائذ در زندگى دنيا خود استفاده كرديد و از آن بهره گرفتيد؛» پس بنده مؤمن نبايد تمام پاکيزگي وطيبات را در همين دنيا استفاده کند، بايد چيزي از آنرا براي آخرت خويش ذخيره کند. تا اينکه فرقي بين او و انسان کافري که به آخرت ايمان نداشته و حريص است که تمام خوبي هاي دنيا را بخورد و آن را مصرف کند، وجود داشته باشد.
از آنجمله: بنده بداند که اعمال توشه آخرت است، اگر توشه اش عصيان باشد، او در قرارگاه گنهکاران ميرود، و اگر توشه نيک داشت با نيکان و دوستان الله تعالي مي پيوندد.
از آنجمله: بايد دانست که عمل بنده همراه وي در قبرش ميباشد، و به آن انس ميبرد، و در نزد پروردگار شفاعت ميکند، و به خاطر او مجادله ميکند؛ اگر بخواهد او را سعادتمند ميکند و اگر بخواهد او را زيانکار و بدخت.
از آنجمله: انسان بايد بداند که اعمال نيک وشايسته او سبب رفعت وي گرديده واعمالش در نزد الله تعالي بلند برده ميشود ، و رفعت مقام ومنزلتش باندازه همان اعمال مي باشد، الله تعالي ميفرمايد: «إليه يصعد الكلم الطيب والعمل الصالح يرفعه» « سخنان پاكيزه به سوى او صعود مىكند، و عمل صالح آنرا بالا مىبرد ». و اعمال بد اورا زير ميبرد تا اينکه به اسفل السافلين «زيرترين زيرها ميرساند، و ذلت وپستي مقام باندازه گناهش مي باشد، و او تعالى مي فرمايد:«إن الذين كذبوا بآياتنا واستكبروا عنها لا تفتح لهم أبواب السماء» «كسانى كه آيات ما را تكذيب كردند، و در برابر آن تكبر ورزيدند، (هرگز) درهاى آسمان به رويشان گشوده نمىشود»؛ پس هرگاه دروازه هاي آسمان به روي اعمال آنها گشوده نشده طبيعي است كه بند کرده ميشود، همين گونه دروازه هاي آسمان ها به روي ارواح شان روز فراق از جسدهايشان نيز باز کرده نميشود. و اما اهل ايمان و عمل نيک دروازه هاي آسمان روي اعمال آنها گشوده بوده تا اينکه به نزد الله تعالي مي رسد، همينگونه ارواح شان را استقبال ميکند تا اينکه در محضر الله تعالي حضور يابد ، وحضرت باري تعالي او را مورد رحمت خويش قرار داده سپس امر ميکند که نامش در عليين نوشته شود.
از آنجمله: از نگهباني الله بيرون کرده ميشود, هر که در نگهباني الله تعالي باشد، ضايع نميشود، ولي به سبب گناهانش از حفظ ومراقبت الهي کشيده ميشود که در دست دزدها و قطاع طريق مي افتد، پس از جاي امن برآمده در تنهايي افتيده است؛ آيا از اموالش چيزي را با او باقي مي گذارند؟
از آنجمله: از جهت گناه تمام برکت از او سلب ميشود.
بطور خلاصه: تاثيرات گناه بيش از آن است که علم بنده آن را احاطه کرده بتواند، و ثمرات وفوايد کارهاي نيک نيز بيش از آن است که علم انسان آن را احاطه کرده بتواند، پس خير دنيا و آخرت در فرمان برداري الله تعالي ، و بدي هاي دنيا و آخرت در گناه نهفته است، و در برخي روايات نقل شده که الله تعالي فرموده است: «من ذا الذي أطاعني فشقي بطاعتي؟! ومن ذا الذي عصاني فسعد بمعصيتي؟ » «کيست که از من فرمان برده و به فرمانبرداري من بدبخت شده؟ و کيست که عصيان من کرده و به معصيتي من نيک بخت شده باشد»؟
8) کوتاهی آرزو
کوتاهي آرمان وآرزوها، و از انتقال زود هنگامش آگاه باشد، و او مانند مسافر است که در قريه ي داخل شده و در حالت بيرون شدن است، و يا مانند مسافري که در زير سايه درخت نشسته سپس آنجا را ترک کرده و ميرود، او ميداند که بود و باش او کم است و سفرش زود است، بناء از بارهاي سنگين صرف نظر مي کند، و از آنچه او را زيان برساند ونفع ندهد کناره گيري مي نمايد، عجله دارد که بهترين آنچه که با خود دارد ببرد،. براي بنده جز اميد و آرزوي کوتاه مفيدتر و از درازي اميد مضرتر نيست.
9) کثرت خوردن
اجتناب کردن از کثرت خوردن، نوشيدن ، پوشيدن، وخوابيدن؛ و کثرت اختلاط با مردم، و همين چيزها بزرگترين عامل گناه ذکر شده است، که مصارف زيادي را به دنبال دارد و پوره کردن اين مصارف برايش مشکل است، پس به حرام دست مي زند، و از جمله بزرگترين مضرات بر انسان تکاسل و فراغت است، زيرا نفس به فراغت آرام نميگيرد، و اگر به چيزيکه سودمند است مصروف نشود؛ حتما به چيزي مصروف ميشود که ضرر ها را برايش ببار مي آورد.
10) درخت ایمان
که جامع همه ي اين سبب ها است: مضبوط کردن درخت ايمان در قلب، زيرا صبر بنده در مقابل گناهان باندازه قوت ايمانش ميباشد، پس هرگاه ايمانش قويتر شود، صبرش کاملتر ميشود، اگر ايمانش ضعيف شود، صبرش نيز ضعيف تر ميشود. پس هر کسيکه ايمان به اوامر الله تعالي و ديدار او و حرام گرداندن محرماتش و خشم بر مرتکبين محرمات را در قلب خود جاي بدهد، و همچنين ايمان به ثواب و عذاب و جنت و دوزخ در قلبش راسخ گردد، اين باعث ميشود که مخالف علمش حرکت نکند، و کسي گمان برد که بدون ايمان راسخ وقاطع بر خطا ها و گناهان غالب مي گردد همانا دچار اشتباه بزرگي گرديده است.
اگر نور ايمان در قلب روشن گردد و اطراف آن را روشني بخشد؛ حتما همان نور در تمام اعضا سرايت نموده و به نداي ايمان بزودي جواب ميدهد که کارهاي خوب را بدون سختي و مجبوري انجام ميدهد، بلکه در اين کارها خرسند ميشود. چنانكه انسان از دوست حقيقي ونيکوکارش خرسند بوده که هرگاه او را به محل کرامتش دعوت نمايد. بناء هميشه منتظر دعوتش بوده وآمادگي کامل براي آن دارد.{ والله يختص برحمته من يشاء والله ذو الفضل العظيم } الله تعالي هر كس را كه بخواهد به رحمت خود مخصوص ميگرداند . الله داراي فضل عظيم و لطف عميم است .
در اينجا قضيه اي است که مردم در باره آن حرف ميزنند: و آن عبارت از اين است که کدام يک از دو صبر بهتر است: صبر بنده بر معصيبت، يا صبر بنده در طاعت؟
گروه از ايشان اول را ترجيح داده و گفتند که صبر در معصيت از وظيفه راستگويان است، قسميکه بعضي از سلف گفته اند: کار هاي خوب را انسان هاي نيک و بد انجام ميدهد، و بر ترک معصيت جز راستگويان ديگري توان ندارند.
گفته اند: اسباب گناه تيزتر و جالب تر از سبب انجام طاعت است، بخاطر که معصيت و گناه را نفس خواسته و از آن لذت ميبرد، و عامل ترک اطاعت سستي و تنبلي ميباشد، و شکي نيست که باعث گناه قوي تر است.
و همچنين گفته اند: اسباب گناه نفس، شهوت ، شيطان، و اسباب دنيوي و دوستان انسان ، وتشبه و ميل قلبي است ، وهرکدام از اين اسباب بنده را بسوي معصيت ميکشاند، پس اگر همه اينها جمع گردد وبر قلبش غالب آيد؛ حالت او چگونه خواهد شد؟
پس کدام صبر قوي تر است از صبر کسيکه از استجابت واطاعت اين گناهان خويشتن را باز دارد؟!
و اگر الله تعالي صبر ندهد، کسي صبر کرده نميتواند!
اين نظر و راي چنانكه از دلايلش هويداست که در نهايت روشنايي قرار دارد . وگروه ديگري از سلف صالح صبر در طاعت را بنا بر اينکه بجا آوردن اوامر بهتر از ترک کردن منهيات است ترجيح داده اند، وبراي اثبات ديدگاه خود تقريباً بيست دليل ارائه کرده اند.
و شکي نيست که انجام دادن اوامر با صبر مکمل ميشود، پس اگر انجام دادنش بهتر باشد؛ صبر برآن نيز بهترين است.
قول فاصل در اين مساله : اين قضيه بنا بر طاعت و معصييت فرق دارد؛ پس صبر کردن در طاعت بزرگ، بهتر از صبر در ترک معصيت کوچک است، و صبر در ترک معصيت بزرگ بهتر از صبر در طاعت کوچک است، مثلاً صبر بنده در جهاد بهتر از صبرش در ترک بسياري از گناه هان صغيره است، و صبرش در گناه هان بزرگ و فحشاء از قيام شب وروزه نفلي و امثال آن بهتر ميباشد، و اين قول فاصل در اين قضيه خواهد بود. – والله أعلم –
از عشریات ابن القیم
ما شاءآلله
رب انی لما انزلت الی من خیر فقیر!