آیا انسان خواهد توانست روزی در کرۀ ماه یا مریخ یا مشتری زندگی کند؟

آیا انسان خواهد توانست روزی در کرۀ ماه یا مریخ یا مشتری زندگی کند؟

قرآن جواب می دهد

:قبل از اینکه وارد صلب موضوع شویم وآن اینکه؛ آیا انسان روزی خواهد توانست در کره ماه یا مریخ یا مشتری زندگی کند یا نه؟ نخست توجه خواننده گرامی را به شرح این آیت کریمه در سوره فصلت جلب می کنیم:الله متعال می فرماید:

{سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ}فصلت/53«

زودا که نشانه‌های قدرت خود را در اطراف عالم و (هم) در نفس خودشان به آنها نشان خواهیم داد تا برای ایشان روشن و ثابت شود که يقينا او حق است. آیا کافی نیست که پروردگارت بر هر چیزی گواه باشد؟».الله متعال در این آیت خبر می دهد که به‌زودي‌ در روشنی علم و دانش‌، ثابت مي‌سازيم‌ كه‌ قرآن‌ کریم كلام‌ ماست‌ و عنقریب نشانه‌ها و دلالتهاي‌ صدق‌ و راستي‌ این کتاب را در بيرون‌ وجود خودتان‌ و در پهناي‌ آسمانها و زمين‌؛ از آفتاب گرفته‌ تا ماه‌ و ستاره گان‌ و شب‌ و روز و باد و باران‌ و رعد وبرق‌ و صاعقه‌ ونبات‌ و اشجار و كوه‌ و دريا و غير اينها؛ و در نفسهاي‌ تان چه در صنعت‌ پيچيده‌ و دقيق‌ وجودتان نيز به‌ شما‌ مي‌نمايانيم‌.

درآیت فوق، الله متعال به انسان می فهماند که عنقریب ما به شما نشانه های قدرت خودرا در عالم بالا و در وجود خودتان نشان می دهیم. یکی از مصداق های آیت فوق این است که انسانها توسط اختراعات جدیدی که در مراکز علوم فلکی صورت گرفت، توانستند حرکت ستاره گان را تعقیب و مراقبت کنند، همچنان انسان قادر به بلند رفتن به فضا گردیده و همچنان قمرهای مصنوعی که در آن دور بین های ذره بین داری که بوسیلة امواج کهربایی و مقناطیسی موج های رادیویی کار می کند، گنجانیده و به فضا فرستادند.

چنانکه بوسیلة آلات جدید مقیاس شناسی، مسافه میان کهکشانها و ستاره گان را تعین نمودند، همچنان به شناخت آغاز منظومه های شمسی که در آسمان بیکران در حرکت اند متوصل شدند، همچنان انسان دریافت که آغاز ساختار کونی که امروز آنرا می بینیم و عبارت از کهکشان ها و ستاره گان اند، در ابتدا بشکل یک کتلة آتشین بودند که تاریخ آن به بلیونها سال قبل برمی گردد، سپس در این کتله انفجاری رخ داد که آنرا به پارچه های کوچک و بخارهای پراگنده در فضای کونی مبدل ساخت، که علمای فلک وجغرافیه این حادثه را (انفجار بزرگ) نامیدند، بعد از آن هر پارچه، خودرا از نقطۀ انفجار دور و توسعه بخشیده و بطور مجموعه ای در آمدند که امروز آنرا بوسیلة تلسکوب ها به شکل کهکشان و ستاره گان و غبار و یا لکه هایی که در واقع نظامهای شمسی اند، در فضا می توان مشاهده کرد، و این سیر توسعه یی آنها از آغاز انفجار تا امروز و تا قیام رستاخیز بدون توقف استمرار خواهد داشت، سپس می بینیم که همه معلومات اکتشاف شده بوسیلة علمای جغرافیه وفلک شناسان که بدست آمده و قبلاً هم دانشمندان در مورد چگونگی و آغاز کون باهم می اندیشیدند و تعمق می کردند، قرآن در مورد آن به بشریت آگاهی داده است، طوریکه الله تعالی می فرماید:

{أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ} الأنبياء/30 «آیا کافران ندیدند(نه اندیشیده اند) که آسمانها و زمین فروبسته بودند (متصل بودند) پس آن دو را از هم جدا کردیم و هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم، آیا بازهم ایمان نمی آورند؟».

کهکشان های آسمانی در فضا بطور همیشه در حرکت بوده، و وسعت یافتن آن ادامه خواهد داشت. الله متعال می فرماید: {وَالسَّمَاءَ بَنَيْنَاهَا بِأَيْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ}الذاريات/47 «و آسمان را توانمندانه(با قوت و قدرت) بر افراشتیم و بی گمان ما توسعه دهنده ایم(آنرا بیش از آن توسعه می دهیم و این توسعه دادن، پیوسته ادامه دارد)». این حقایق را الله متعال در قرن بیست به بشریت نشان داد، پس از آنکه انسان توانست توسط برخی وسایل، اطلاعات وتصاویری از عالم بالا را بدست بیاورد و همچنان موشک هایی به فضا بفرستند تا عجایب جهان هستی را کشف کنند، دانشمندان فضایی به وسایل پیشرفته دست یافته آنرا توسعه داده‌اند حتی کاوشگر‌های فضایی بدون سرنشین فراتر از منظومه شمسی پیش رفته‌اند تا معلومات بیشتر از جهان هستی بدست بیاورند. و در این زمینه رقابت‌ها بر سر اکتشافات فضایی وجود دارد به طوری که چندین کشور مشغول انجام ماموریت‌های فضایی هستند. وتا جایی بلند پروازی کردند که حالا دانشمندان فضا در پی آنند تا سیاره‌ای راکشف کنند که برای زندگی انسان مناسب و مهیا باشد، اما تا کنون هیچ آژانس فضایی با این پرسش مواجه نشده که آیا مکان‌های دیگر، محیط زیستی همچون زمین را برای زندگی تامین می‌کنند یا نه؟ از آنجا که ماه نزدیک‌ترین سیاره به زمین است، ماموریت‌ها سفر به ماه نظر بسیاری از دانشمندان و مهندسان را به خود مشغول کرده است تا از آن به جای نقطه شروع استفاده کنند. و به ادعای آنها، ماه می‌تواند یک ایستگاه فضایی مفید برای دانشمندان به شمار آید و قبل از اینکه به سیاره‌های دوردستی مثل مریخ سفر کنند، منابع خودرا روی ماه چارج کنند!!

رؤیاها و وعده های آژانس ناسا:آژانس ناسای امریکا ادعا دارد که تا سال ۲۰۲۴ انسان را به کره ماه خواهد رساند! و حتی تا سال ۲۰۲۸ زندگی انسان‌ها روی کره ماه را میسر خواهد کرد! این آژانس همچنان در پی اکتشافات دوردست، از جمله سیارۀ مریخ نیز است! رؤیای سکونت انسان در مریخ:ناسا در سال ۱۹۶۹م برنامه ریزی کرد تا برای سال ۱۹۸۱ مأموریت سفر انسان به مریخ را به مرحله اجرا درآورد و در سال ۱۹۸۸ یک پایگاه دائمی در مریخ مستقر کند. البته سبب فرضیه های دانشمندان فضایی درباره امکان سکونت انسان در کرۀ مریخ همان شرایط سطحی مریخ و احتمال وجود آب در آن است که ایشان را واداشته تا گمان کنند که این سیاره غیر از زمین قابل سکونت ترین جرم برای انسان در منظومه شمسی باشد، چون شرایط سطح مریخ از لحاظ اوضاع و فشار جوی از هر سیاره دیگری به شرایط زمین نزدیک تر است. این دانشمندان قسمت هایی از زمین را برای مقایسه با مریخ کاوش کرده اند و به این نتیجه رسیده اند که طبیعت مریخ در عرض جغرافیایی پایین شبیه به طبیعت قطب جنوب است.

وضعیت جغرافیایی و اوضاع جوی سیارات:

اول باید این سوال را مطرح کرد که بدن انسان چه مدتی می تواند در فضا و روی هر سیاره از منظومۀ شمسی دوام بیاورد؟ حالا فرض کنیم که مردم توانستند چگونه در فضا بدون هیچ تجهیزات خاصی تنفس کنند و این فرصت را پیدا کردند که در هر سیاره ای که مایل هستند مستقر شوند و البته که چنین موضوعی هیچگاه عملی نخواهد شد و خیالی بیش نیست، اما بهتر است نگاهی به این موضوع باندازیم که چگونه یک شخص می تواند در سیاره های مختلف نظام شمسی بدون تجهیزات خاصی زندگی کند و چه احساسی خواهد داشت. حالا می بینیم که در چنین سیاراتی چه انتظاراتی باید داشته باشیم و زندگی کردن چگونه خواهد بود و انسان در فضا و سیارات دیگر چه مدتی زنده می ماند؟ مدت زنده ماندن انسان در مریخ: بیشترین مدتی که انسان می توانید در این سیاره بماند، تقریبا 80 ثانیه می باشد و اتمسفر و جو این سیاره 95 درصد از “کاربن دی اکسید” است و مریخ بسیار سرد است و طبیعت متوسط آن منفی 80 درجه فارنهایت می باشد. و در سیاره عطارد تغییرات طبیعت بسیار دیوانه کننده رخ می دهد و این تغییرات ممکن است به 800 درجه فارنهایت برسد. و در سیاره مشتری؛ این سیاره دارای بادهای بسیار وحشتناک و طوفان های شگفت آور است که بدن انسان توانایی مقابله با آن ها را ندارد. این سیاره با گاز احاطه شده که اساساً از هیدروجن و هلیوم می باشد و علاوه بر آن توده های گازهای دیگر نیز درسطح این سیاره وجود دارد و اصلا نمی توان تصور کرد که روزی بخواهیم پا به این سیاره بگذاریم. و در سیاره زحل؛ انسان می تواند کمتر از یک ثانیه در آن قرار بگیرید، این سیاره جدا از ابرهای گازی، به طور مداوم بادهای بسیار قوی تولید می کند که می تواند سرعت آن به 1800 کیلومتر در ساعت برسد و سیاره زحل طوفان های بسیار شدیدی در خود دارد که هیچ موجود زنده ای توانایی تحمل آن را ندارد. و در سیاره اورانوس؛ این سیاره با ترکیب داغی از آب، آمونیاک و متانول تشکیل شده است و هیچ فرصتی برای فرود آمدن روی این سیاره وجود ندارد و بنابراین هیچ وقتی برای زنده ماندن در آن نیست. و در سیاره نپتون؛ وضعیت های بسیار بد در این سیاره می تواند هر جسمی را نابود کند که در کسری از ثانیه اتفاق می افتد و دلیل آن هم باد های بسیار قوی و پشت سرهم می باشد و این باد های وحشتناک روی سیاره نپتون گاهی اوقات سریع تر از سرعت صدا هستند.

بنابراین، گازهای سمی، بادهای خطرناک و طبیعت های بسیار سخت با این سیاره ها هستند که مانع زندگی انسان در آن می شود.همچنان پس از اختراع طیاره و راکت های بلند پرواز علما به حقیقتی فزیکی مهم پی بردند که اگر انسان به هر پیمانه در هوا بلند برود نسبت آکسیجن و فشار هوا کاهش می یابد که در نتیجه انسان احساس سینه تنگی وخفقان می نماید، چنانکه قرآن به آن اشاره نموده است: {فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاءِ}الأنعام/125 «پس هر که را که الله بخواهد هدایت کند، سینة وی را برای اسلام گشاده می کند، وهرکس را که – الله- بخواهد گمراه کند، سینه اش را تنگ می گرداند در نهایت تنگی، چنان که گویی به زحمت در آسمان بالا می رود». قرآن جواب می دهد:

پس از آنکه نظریات واکتشافات دانشمندان فضا درباره اوضاع جوی سیارات منظومۀ شمسی را دانستیم و فهمیدیم که طبیعت و وضعیت جوی سخت و شدید این سیاره ها مانع زندگی انسان در آنها می شود، برمی گردیم به دلایل و براهین قاطع و فاصل و ثابت قرآن کریم که حقایق انکار ناپذیر را بیان می کند که قطعا انسان، تنها در زمین زندگی کرده و امرار معاش می تواند و جایی دیگری برای زندگی او مهیا نشده است، به دلایل ذیل توجه کنید:اول: پس از آنکه آدم وحوا علیهما السلام با دستور الله متعال مخالفت‌ كرده‌ و از آن‌ درخت‌ معين‌ ممنوعه‌ خوردند و از آنچه‌ كه ‌بايد حذر و احتياط مي‌كردند ـ كه‌ همانا كيد شيطان‌ بود ـ حذر نكردند در حالي‌كه‌ الله‌ تعالي‌ قبلا آنان‌ را از نيرنگ‌هاي‌ شيطان‌ برحذر داشته‌ بود چنان‌كه‌ مي‌فرمايد: «و به‌ شما نگفته‌ بودم‌ كه‌ بي‌گمان‌ شيطان‌ دشمن‌ آشكار شماست» در قبال این مخالفت نوعي‌ از مجازات‌ براي‌ آنان‌ قرار داد و دستور داد که از بهشت بیرون شوند و به زمین فرودآیند و فرمود که زمین جايگاه‌ استقرار‌ براي‌ شما و نسل شماست که در آن از خوراكه ‌ها و آشاميدني‌ها و مانند آنها برخوردار و بهره‌مند مي‌شويد البته تا وقتي‌ معين كه‌ همانا وقت‌ مرگ‌ شما، يا وقت ‌برپايي‌ قيامت‌ است‌.الله متعال می فرماید: {قَالَ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ* قَالَ فِيهَا تَحْيَوْنَ وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ} الاعراف/25

«(الله) فرمود: (ای ابلیس و آدم وحوا) پایین شوید که شما دشمن یکدیگر خواهید بود، و برای شما در زمین قرارگاه (و مسکن) است، و بهره مندی است تا مدتی معین* (باز الله) فرمود: در آن (زمین) زندگی می‌کنید، و در آن می‌میرید، و از آن (در روز قیامت) برانگیخته می‌شوید».امام طبری شیخ مفسرین رحمه الله در معنی و تفسیر “مستقر” می گوید: یعنی در روی زمین زندگی شما و در باطن آن مرگ شما خواهد بود. و در معنی و تفسیر “متاع الی حین” می گوید: وتا پایان دنیا، یا تا وقت ‌برپايي‌ قيامت در آن بهره‌مند مي‌شويد.

ملاحظه‌ کنید، الله متعال در اين‌ دو آيت، تنها زمین را مکان استقرار ، زندگی و مسکن و بهرمندی انسان قرار داده است نه جای دیگری. و اگر امکان زندگی انسان در سیارۀ دیگری امکان پذیر بود، تنها کلمه زمین را بخاطر سکونت و زندگی و بهره برداری آدم و نسلش بکار نمی برد، بلکه بصورت عموم دستور می فرمود تا از جنت بیرون شده و به جای پایین فرود آیند.دوم: الله متعال خبر می دهد که ای انسان؛ ما زمين‌ و آنچه‌ را كه‌ در آن‌ است، ‌همه‌ وهمه را براي‌ شما آفريده ایم البته بخاطر تکریم و گراميداشت و بهرمندی شما. چنانکه فرمود:‌ {هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا}البقره/29 « اوتعالی ذاتي است که تمامي آنچه در زمين وجود دارد را برايتان آفريد».

ملاحظه کنید که الله متعال تنها زمین را با آن همه نعمت های گوناگونش، اعم از آب و هوای مناسب، خوراكه ‌ها، آشاميدني‌ها، حیوانات، پرندگان، نباتات و سایر نعمت های دیگر، برای زنده ماندن انسان خلق نموده که در سیاره دیگر میسر نیست. همچنان سایر سیاره های نظام شمسی شرایط مناسبی از لحاظ آب و هوا و طبیعت و فشار جوی برخوردار نیستند که انسان و یا حتی سایر زنده جان ها در آن سکونت گزینند، پس بنابرآن، به جز از کره خاکی زمین، هیچ سیارۀ دیگری برای زندگی زنده جان ها مهیا و مناسب و سازگار نیست.سوم: بازهم الله متعال در موضع دیگر به بشریت دستور می دهدکه از هرآنچه‌ که در زمين‌ پاک و گوارا است و خاص برای شما خلق نموده ام و شما را از آن‌ منع نکرده ام و هيچ‌ شبهه‌ وگناه‌ و حقي‌ از ديگران‌ به‌ آن‌ تعلق‌ نداشته‌ باشد بخورید.{يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا} ١٦٨/ البقرة «اي مردم! از آنچه در زمين حلال و پاکيزه است بخوريد».

می بینیم همه نعمت هایی را که الله برای انسان مهیا نموده فقط در زمین است و جای دیگر غیر از زمین برای انسان آماده نیست. اگر در سیارۀ دیگر امکانات و شرایط زندگی برای انسان و پرورش سایر نعمت های الهی امکان می داشت اقلا اشاره ای صورت می گرفت. چهارم: الله متعال بار دیگر تأکید می کند که یگانه جای زندگی و تناسل و تکاثر و حیات و ممات بنی آدم، همین زمینی است که انسان را از آن جنس آن آفریده ام طوریکه فرمود: {مِنْهَا خَلَقْنَاكُمْ وَفِيهَا نُعِيدُكُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُكُمْ تَارَةً أُخْرَى} طه/55 «از این زمین شما را آفریدیم و در این زمین شما را باز می‌گردانیم و از آن، بار دیگر شما را بیرون (زنده) می‌کنیم». دراین آیت الله متعال خبر داد که اوتعالی ما را از زمین آفریده است، و به هنگام مرگ در زمین دفن می شویم و ما را به زمین برمی گرداند، و باری دیگر ما را از آن بیرون می آورد… و این روند تنها در کره زمین واقع می شود.

پنجم: علامات و نشانه های بزرگ قیامت –بدون آنکه در تفاصیلش داخل شویم- علاماتی که منجر به انتهای عالم و زندگی انسان و سایر کاینات می شود، در همین زمین رخ خواهد داد نه در سیارۀ دیگر. این ده نشانه بزرگ يكي پس از ديگري به وقوع خواهند پيوست، مانند مهره هايي كه از نخ قطع شده يكي بعد از ديگري بافتد. امام مسلم رحمه الله از حذیفه رضی الله عنه نقل می کند که فرمود: ما (صحابه) با يكديگر سخن مي گفتيم كه رسول الله صلى الله عليه وسلم به ما نگاه كرد وفرمود: چه می گوييد؟ گفتند: از قيامت سخن مي گوييم. فرمود: قيامت برپانمي شود مگر اين كه ده علامت، قبل از آن آشكار گردد. آنگاه دربارۀ دودي كه بر مي خيزد، دجال وحيواني كه بيرون مي شود، طلوع آفتاب از مغرب، نازل شدن عيسي بن مريم، قوم يأجوج ومأجوج، سه خسف (فرو رفتن در زمين وناپديد شدن) يكي در مشرق وديگري در مغرب و سومي در شبه جزيره عربستان پديد خواهد آمد (به ما خبر داد)؛ وآخرين علامت آن، خارج شدن آتشي از يمن است كه مردم را به سوي محشر سوق مي دهد». صحیح مسلمعلامات مذکور در حدیث شریف فوق بیانگر آنست که حوادث قیامت به زمین تعلق داشته و در زمین رخ خواهد داد، و در سیارات دیگر خبری از وجود انسان و وقایع نهایت دنیا نیست، اگر خبری از وجود انسان درآن جاها بود رسول اکرم صلی الله علیه وسلم حتما از آن خبر می داد طوریکه از سایر غیبیات امتش را آگاه ساخته است.

ششم: همه می دانیم که ما در آخر زمان یا نهایت عمر دنیا قرار داریم، زیرا اکثر علامات صغرای قیامت بوقوع پیوسته است، و رسول اکرم صلی الله علیه وسلم ازکوتاهی عمر دنیا وسپری شدن آن باتندی آگاهی داده است، آنجناب صلی الله علیه وسلم این آگاهی را قبل از غروب نمودن آفتاب در عرفه به مردم بیان نموده فرمودند: (ای مردم! از دنیای شما نسبت به آنچه که گذشته چیزی باقی نمانده، جز به اندازة زمانی که از این روز شما باقی مانده است). مسند احمد 2/133 تحقیق کنندگان گفته اند این حدیث صحیح لغیره است. نگا: خطبه های پیامبر صلی الله علیه وسلم درحج، تأليف: دکتور عبدالرزاق البدر.پس اگر مشیئت وخواست الله متعال برآن می رفت که فرزندان آدم در سیاره های دیگر، غیر از زمین سکونت داشته باشند، این فرصت را برای هزاران نسل ها و امتهای گذشته مهیا می کرد تا آنها هم از زندگی کردن در آنجاها لذت برده و بهره مند شوند، نه برای امتی که در نهایت عمر دنیا قرار دارند.خلاصه مطلب: شاید الله متعال در آیندۀ دور یا نزدیک به انسان توان بیشتر بدهد تا معلومات و اکتشافات بزرگتر و پیشرفته تر از آنچه که امروز بدست آورده حاصل نماید، ولی همه معلومات و اکتشافات انسان، مصداق این فرموده الله متعال خواهد بود: {سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ} «زودا که نشانه‌های قدرت خود را در اطراف عالم به آنها نشان خواهیم داد…». نه بخاطر دستیابی به مکان اقامت و سکونت در خارج از کرۀ زمین.

وشاید بسا اوقات آژانس های فضایی کشورهای مختلف جهان، بخاطر خودنمایی و یا بمنظور سرگرم ساختن مردم و یا هم بخاطر زیر تأثیر قرار دادن آنان، دروغ ها و خیالات و رؤیاها و فرض محال هایی را به جهانیان اعلان کنند، چنانکه در دهه های گذشته از تصادم سنگ آسمانی به کره زمین و انتهای عالم خبر دادند! و یا خبرهای ناسایی که گویا سیاره ای از مدار خود خارج شده و عنقریب نظام شمسی را برهم و درهم خواهد ساخت! و امثال آن؛ که برخی جوامع بشری را مضطرب ساخته بود. لیکن مسلمان باید یقین کامل داشته باشد که انتها و از بین رفتن نظام شمسی که همانا برپاشدن قیامت خواهد بود، قبل از حدوث آن علامات بزرگی که رسول گرامی صلی الله علیه وسلم به ما خبر داده است حتما و قطعا واقع شدنی است ونباید زیر تأثیر خبرهای دروغینی برودکه هدف از آن خودنمایی و لاف زدن و سرگرم ساختن مردم و تحت تأثیر قرار دادن مردم جهان است.

گردآورنده: قریب الله مطیع

منابع:

1/ قرآن کریم.

2/ تفسیر طبری(جامع البيان في تأويل القرآن) از محمد بن جرير طبري.

3/ تفسیر انوار القرآن از عبدالرؤوف مخلص هروی.

4/ تفسیر راستین، ترجمه تیسیر الکریم الرحمن از عبدالرحمن سعدی. ترجمه: محمد گل گمشادزهی 5/ صحیح مسلم از امام أبو الحسين مسلم بن الحجاج القشيري النيسابوري.6/ مسند احمد از امام أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشيباني.

7/ خطبه های پیامبر صلی الله علیه وسلم درحج، از دکتور عبدالرزاق البدر. ترجمه: قريب االله مطيع

8/ کتاب “آیا معبودی با الله است” از فؤاد الأجهوري. مترجم: قريب االله مطيع