نماز جمعه
نماز جمعه بر هر فرد مسلمانی فرض است. مگر پنج گروه زیر:
1- برده‌ای که در مالکیت سیدش است.
2- زن.
3- کودک.
4- بیمار.
5- مسافر.
خداوند متعال می‌فرماید:
( یَا أیُّها الَّذِینَ آمَنُوا إذَا نُودِیَ لِلصَّلاَةِ مِن یَومِ الجُمُعَةِ فَاسعَوا إلَی ذِکرِ اللهِ وَ ذَرُوا البَیعَ ذَلِکُم خَیرٌ لَکُم إن کُنتُم تَعلَمُون) (جمعه: 9)
«ای مؤمنان هنگامیکه روز جمعه برای نماز ندا داده شد به سوی ذکر و عبادت خدا بشتابید و خرید و فروش را رها سازید این برای شما بهتر و سودمندتر است اگر بدانید».
از طارق بن شهاب روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (الجمعة حق واجب علی کل مسلم فی جماعة إلا أربعة، عبد مملوک أو امرأة أو صبی أو مریض) [1] «خواندن نماز جمعه همراه با جماعت بر هر فرد مسلمانی واجب است، مگر بر چهار گروه؛ برده‌ای که در مالکیت سیدش است، زن، کودک، و بیمار».
از ابن عمر روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (لیس علی المسافر جمعة)(*) «جمعه بر مسافر واجب نیست».
تشویق بر خواندن نماز جمعه
از ابوهریره(رض) روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (من اغتسل ثم أتی الجمعة فصلی ما قدر له، ثم أنصت حتی یفرغ من خطبته، ثم یصلی معه غفرله ما بینه و بین الجمعة الأخری و فضل ثلاثة أیام)[2] «هرکس در روز جمعه غسل کند و به نماز جمعه برود و آنچه برای او مقدر شده نماز بخواند؛ سپس تا فراغت (امام) از خطبه سکوت کند، سپس با او نماز بخواند، گناهان (صغیره) بین این جمعه و جمعه دیگرش و سه روز اضافه بر آن بخشوده میشود».
همچنین از ابوهریره روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (الصلوات الخمس، و الجمعة إلی الجمعة، و رمضان إلی رمضان مکفرات ما بینهن إذا اجتنبت الکبائر)[3] «نمازهای پنج‌گانه و جمعه تا جمعه و رمضان تا رمضان، گناهان بین خود را از بین می‌برند به شرطی که از گناهان کبیره دوری شود».
برحذر داشتن از سستی در نماز جمعه
از ابن عمر و ابوهریره روایت است که آنان از رسول الله(صلى الله عليه وسلم) شنیدند که روی منبرش می‌فرمود: (لینتهین أقوام عن ودعهم الجمعات أو لیختمن الله علی قلوبهم ثم لیکونن من الغافلین)[4] «افرادی که جمعه را ترک می‌کنند باید از این عملشان دست بکشند وگرنه خداوند بر قلبهای آنها مهر (غفلت) می‌زند، سپس در زمره غافلان قرار می‌گیرند».
از عبدالله روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) به گروهی که نماز جمعه را ترک می‌کردند فرمود: (لقد هممت أن آمر رجلا یصلی بالناس، ثم أحرق علی رجال یتخلفون عن الجمعة بیوتهم)[5] «تصمیم داشتم که شخصی را مأمور کنم تا برای مردم نماز بخواند سپس بروم و خانه‌های مردانی را که به نماز جمعه نمی‌آیند بر سرشان آتش بزنم».
از ابوجعد ضمری روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (من ترک ثلاث جمع تهاونا بها طبع الله علی قلبه)[6] «کسی که سه جمعه را از روی بی‌توجهی، ترک کند خداوند بر قلبش مهر می‌زند».
از اسامه بن زید روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (من ترک ثلاث جمعات من غیر عذر کتب من المنافقین)[7] «کسی که سه جمعه را بدون عذر ترک کند، از منافقین به حساب می‌آید».
وقت نماز جمعه
وقت نماز جمعه همان وقت نماز ظهر است و قبل از آن نیز جایز است
از انس بن مالک(رض) روایت است: (أن النبی(صلى الله عليه وسلم) کان یصلی الجمعة حین تمیل الشمس)[8] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) نماز جمعه را هنگام زوال خورشید می‌خواند».
از جابر بن عبدالله روایت است که: از او سؤال شد چه وقتی پیامبر(صلى الله عليه وسلم) نماز جمعه را می‌خواند؟ گفت: (کان یصلی ثم نذهب إلی جمالنا فنریحها حین تزول الشمس)[9] «نماز جمعه را می‌خواندغ سپس نزد شترانمان می‌رفتیم و هنگام زوال خورشید آنها را باز می‌گرداندیم».
خطبه
خطبه واجب است؛ چون از یک طرف پیامبر(صلى الله عليه وسلم) در تمام جمعه‌ها آنرا می‌خواند و هیچوقت آنرا ترک نمی‌کرد و از طرف دیگر می‌فرماید: (صلوا کما رأیتمونی أصلی)[10] «همانگونه که مرا می‌بینید نماز می‌خوانم، نماز بخوانید».
روش پیامبر(صلى الله عليه وسلم) در خطبه
پیامبر(صلى الله عليه وسلم) می‌فرماید: (إن طول صلاة الرجل و قصر خطبته مئنة من فقهه فأطیلوا الصلاة و أقصروا الخطبة و إن من البیان لسحرا)[11] «طولانی بودن نماز خطیب و کوتاه بودن خطبه‌اش نشانه‌ای از فقیه بودن او است؛ پس نماز را طولانی و خطبه را کوتاه کنید و به راستی که برخی سخنان سحرآمیزند».
از جابربن سمره روایت است: (کنت أصلی مع النبی(صلى الله عليه وسلم) الصلوات، فکانت صلاته قصدا، و خطبته قصدا)[12] «نمازها را با پیامبر(صلى الله عليه وسلم) می‌خواندم، در نماز و خطبه‌اش حد وسط را رعایت می‌کرد».
ازجابر بن عبدالله روایت است: (کان رسول الله(صلى الله عليه وسلم) إذا خطب احمرت عیناه وعلا صوته و اشتد غضبه کانه منذر جیش یقول صبحکم و مساکم)[13] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) وقتی خطبه می‌خواند چشمانش سرخ و صدایش بلند می‌شد و عصبانیتش شدت پیدا می‌کرد انگار از آمدن لشکری هشدار می‌دهد و می‌گوید: دشمن صبح و شام به شما حمله می‌کند».
خطبه حاجت
پیامبر(صلى الله عليه وسلم) خطبه‌ها و موعظه‌ها و درسهایش را با این خطبه که به خطبه حاجت معروف است شروع می‌کرد: [14]
(إن الحمدلله، نحمده، و نستعینه، و نستغفره، و نعوذ بالله من شرور أنفسنا و سیئات أعمالنا، من یهده الله فلا مضل له، و من یضلل فلا هادی له، و أشهد أن لا إله إلا الله وحده لاشریک له و أشهد أن محمدا عبده و رسوله).
( یَأْ أیُّهَاْ الَّذِیْنَ آمَنُوْاْ اتَّقُوا اللهَ حَقَّ تُقَاْتِهِ وَ لاَتَمُوْتُنَّ إِلاَّ وَ أنْتُمْ مُسْلِمُون )
(آل عمران: 102)
) یَأْ أیُّهَا النَّاسُ، اتَّقُوْاْ رَبَّکُمُ الَّذِیْ خَلَقَکُم مِنْ نَّفْسٍ وَّاحِدَةٍ وَّ خَلَقَ مِنْهَاْ زَوْجَهَاْ وَبَثَّ مِنْهُمَاْ رِجَالاً کَثِیْراً وَّ نِسَاءً وَ اتَّقُوْاْ اللهَ الَّذِیْ تَسَاءَلُوْنَ بِهِ وَالأرْحَاْمَ إِنَّ اللهَ کَاْنَ عَلَیْکُمْ رَقِیّبَاً ( (نساء: 1)
(یَأْ أیُّهَا الَّذِیْنَ آمَنُوْاْ اتَّقُوا اللهَ وَ قُوْلُوْاْ قَوْلاً سَدِیْداً یُصْلِح لَکُمْ أَعْمَاْلَکُمْ وَ یَغْفِرْلَکُمْ ذُنُوبَکُم وَمَن یُّطِعِ اللهَ وَرَسوُلَهُ فَقَدْ فَاْزَ فَوْزاً عَظِیْماً ) (احزاب: 70 و71)
أَمَّا بَعْدُ:
(فإن أصدق الحدیث کتاب الله، و خیر الهدی، هدی محمد(صلى الله عليه وسلم) و شر الأمور محدثاتها، و کل محدثة بدعة، و کل بدعة ضلالة و کل ضلالة فی النار)[15]
«سپاس و ستایش تنها لایق خداست، او را شکر می‌گوییم و از او یاری می‌جوییم و از او طلب آمرزش می‌کنیم، و پناه می‌بریم به خدا از شرارت نفسهایمان و از بدیهای اعمالمان، هر کسی که خدا او را هدایت کند گمراه کننده‌ای برایش نیست، و کسی را که گمراه کند، هدایت کننده‌ای برایش نیست».
«و شهادت می‌دهم که هیچ معبود بر حقی غیر از الله نیست، یکتا است، شریکی ندارد و شهادت می‌دهم که محمد بنده و فرستاده او است».
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید آنچنانکه باید از خدا بترسید و نمیرید مگر آنکه مسلمان باشید».
«ای مردمان از (خشم) پروردگارتان بپرهیزید، پروردگاری که شما را از یک انسان بیافرید و (سپس) همسرش را از نوع او آفرید و از آن دو نفر مردان و زنان فراوانی منتشر ساخت، و از (خشم) خدایی بپرهیزید که همدیگر را بدو سوگند می‌دهید و بپرهیزید از اینکه پیوند خویشاوندی را گسیخته دارید، (وصله رحم را نادیده گیرید) زیرا بیگمان خداوند مراقب شما است».
«ای مؤمنان از خدا بترسید و سخن حق و درست بگویید، در نتیجه خدا (توفیق خیرتان می‌دهد و) اعمالتان را اصلاح می‌کند و گناهانتان را می‌بخشاید هر کس که ازخدا و پیامبرش فرمانبرداری کند قطعا به پیروزی و کامیابی بزرگی دست می‌یابد».
«اما بعد راستترین سخن، کتاب خدا است و بهترین روش و سنت، روش و سنت محمد(صلى الله عليه وسلم) است وبدترین امور چیزهای ساختگی است و هر ساخته شده‌ای (در دین) بدعت و هر بدعتی گمراهی و هر گمراهی در آتش است».
کسی که در خطبه‌های پیامبر(صلى الله عليه وسلم) و اصحاب او دقت کند در می‌یابد که خطبه‌های آنها دربرگیرنده مطالبی است از قبیل بیان هدایت، توحید، ذکر صفات پروردگار، اصول کلی ایمان، دعوت به سوی خدا، ذکر نعمتهای الهی؛ نعمتهایی که باعث محبت خداوند در قلب بندگانش میشود، و روزهایی که آنها را از عذابش می‌ترساند.
همچنین درمی‌یابد که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) و اصحاب در خطبه‌های خود مردم را به ذکر و شکر امر کرده‌اند، ذکر و شکری که موجب پیدایش محبت خداوند در قلب آنها می‌شد، و طوری عظمت و اسماء و صفات خدا را ذکر می‌کردند و مردم را به طاعت و شکر و ذکر دعوت می‌نمودند که قلب آنها مملواز محبت به خدا می‌شد به طوری ک شنوندگان جلسه را ترک می‌کردند در حالی که خدا را دوست داشتند وخدا هم آنها را دوست داشت. پیامبر(صلى الله عليه وسلم) در خطبه‌هایش بسیار قران می‌خواند خصوصاً سوره «ق» را[16]، ام هشام بنت حرث بن نعمان گوید: (ما حفظت ق إلا من فی رسول الله(صلى الله عليه وسلم) مما یخطب بها علی المنبر)[17] «سوره ق را حفظ نکردم مگر از زبان پیامبر(صلى الله عليه وسلم) که هنگام خطبه بسیار آنرا بر منبر تکرار می‌کرد».
وجوب سکوت و حرمت سخن گفتن هنگام خطبه
از ابوهریره روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (إذا قلت لصاحبک یوم الجمعة أنصت و الإمام یخطب فقد لغوت)[18] «هرگاه هنگام خطبه امام به دوستت گفتی ساکت شو، سخن باطلی گفته‌ای».
جمعه با چه درک میشود
نماز جمعه دو رکعت و بصورت جماعت است پس اگر کسی که جمعه بر او واجب نیست به نماز جمعه نیاید یا عذری داشته باشد، باید نماز ظهر را چهار رکعت بخواند و کسی که یک رکعت را دریابد جمعه را دریافته است:
از ابوهریره روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (من أدرک رکعة من صلاة الجمعة فقد أدرک الصلاة)[19] «کسی که یک رکعت از نماز جمعه را دریابد نماز (جمعه) را دریافته است».
خواندن نماز قبل از نماز جمعه و بعد از آن
از ابوهریره روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (من اغتسل یوم الجمعة ثم أتی المسجد فصلی ما قدرله، ثم أنصت حتی یفرغ من خطبته، ثم یصلی معه، غفرله ما بینه و بین الجمعة الأخری و فضل ثلاثة أیام)[20] «کسی که روز جمعه غسل کند سپس به نماز جمعه برود و آنچه برای او مقدر شده نماز بخواند سپس تا فارغ شدن (امام) از خطبه ساکت شود؛ سپس با او نماز بخواند، گناهان (صغیره‌ی) بین این جمعه و جمعه دیگرش و سه روز اضافه بخشوده میشود».
پس هر کس قبل از نماز جمعه به مسجد بیاید، تا زمانی که امام به مسجد می‌آید، هر آنچه را که می‌خواند بدون محدودیت نماز بخواند.
اما آنچه امروزه به نام سنت قبل از جمعه معروف است اصلی در سنت صحیح ندارد و معلوم است که: «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) بعد از آنکه بلال اذان را می‌گفت شروع به خطبه می‌کرد و بطور قطع هیچ کسی بلند نمی‌شد تا دو رکعت نماز سنت بخواند و اذان جمعه بیش از یکی نبوده، پس چه وقتی آنها سنت جمعه را خواندند؟».[21]
أما بعد از نماز جمعه می‌تواند چهار رکعت یا دو رکعت نماز سنت بخواند (به دلیل احادیث زیر):
از ابوهریره روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (إذا صلی أحدکم الجمعة فلیصل بعدها أربعا)[22] «هرگاه یکی از شما نماز جمعه را خواند، بعد از آن چهار رکعت بخواند».
از ابن عمر روایت است که: (أن النبی(صلى الله عليه وسلم) کان لایصلی بعد الجمعة حتی ینصرف فیصلی رکعتین فی بیته)[23] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) بعد از جمعه نماز نمی‌خواند تا بیرون می‌رفت سپس دو رکعت را در خانه می‌خواند».
[1]) صحیح : [ص. د 942]، [ص. ج 3111]، د (1045/394/3)، قط (2/3/2)، هق (172/3)، کم (288/1).
*) قط (4/4/2).
[2]) صحیح : [ص. ج 6062]، م (857/587/2).
[3]) صحیح : [ص. ج 3875]، م (233/16/209/1)، ت (314/138/1) در روایت ترمذی عبارت (و رمضان إلی رمضان) وجود ندارد.
[4]) صحیح : [ص. ج 5480]، م (865/591/2)، نس (88/3)، ودعهم : یعنی ترک کردن نماز جمعه و ختم بمعنی مهر زدن و پوشاندن است.
[5]) صحیح : [ص. ج 5142]، م (652/452/1).
[6]) حسن صحیح : [ص 9230]، د (1039/377/3). ت (498/5/2)، نس (88/3)، جه (1125/357/1).
[7]) صحیح : [ص. ج 6144]، طب (422/170/1).
[8]) صحیح : [ص. د 960]، خ (904/386/2)، د (1071/427/3)، ت (501/7/2).
[9]) صحیح : [الإرواء 597[، م (858 – 29/588/2).
[10]) صحیح : [الإرواء 262[، خ (631/111/2).
[11]) صحیح : [صو ج 2100]، [الإرواء 618]ف م (869/594/2). امام نووی می‌گوید : «مئنة» با فتحه میم و کسره همزه و تشدید نون بمعنی علامت و نشانه است.
[12]) صحیح : [ص. ت 418]، م (886/591/2)، ت (91505/2).
[13]) صحیح : [ص. ج 4711]، [الإرواء 611]، م (866/591/2)، ت (505/9/2).
[14]) صحیح : [ص. نس 1331]، م (467/592/2)، نس (188/3).
[15]) این خطبه، خطبه حاجت نام دارد که پیامبرr خطبه‌ها و دروس و موعظه‌هایش را با آن شروع می‌کرد. علامه البانی در این باره رساله‌ای نافع دارد، به آن مراجعه شود.
[16]) زاد المعاد (116/1).
[17]) متفق علیه : خ (934/414/2)، م (851/582/2)، نس (104/3)، جه (1110/352/1)، د (1099/460/3) با اختصار، ت (5111/12/2) بنحوه.
[18]) صحیح : [ص. جه 911]، نس (112/3)، جه (1110/356/1)، بنحوه.
[19]) صحیح : [الإرواء 622]، [ص. ج 5999]، نس (112/3)، جه (1121/356/1)، بنحوه.
[20]) صحیح : [ص. ج 6062]، م (857/587/2).
[21]) زاد المعاد (118/1).
[22]) صحیح : [الإرواء 625]، [ص. ج 640]، م (882/600/2)، این لفظ مسلم است، د (1118/481/3)، ت (522/17/2).
[23]) متفق علیه : م (822 – 71/600/2)، خ (937/425/2)، در روایت بخاری عبارت «فی بیته» وجود ندارد.
