آنچه بر بیوضو حرام است
اعمالی که وضو برای آنها واجب است (آنچه بر بیوضو حرام است)
1- نماز
به دلیل فرموده خداوند متعال:
( یَأ أیُّهَا الَّذِیْنَ آمَنُوا إذَا قُمْتُم إِلَی الصَّلاةِ فاغسِلُوا وُجُوْهَکُم… الآیة )
(مائده: 6)
«ای مؤمنان هنگامی که خواستید نماز بخوانید (و وضو نداشتید) صورتهای خود را بشویید … الآیه».
و به دلیل فرموده پیامبر(صلى الله عليه وسلم): (لایقبل الله صلاة بغیر طهور) [1] «خداوند هیچ نمازی را بدون وضو قبول نمیکند».
2- طواف خانه خدا
به دلیل فرموده پیامبر(صلى الله عليه وسلم): (الطواف بالبیت صلاة، إلا أن الله أحل فیه الکلام)[2]. «طواف خانه خدا به منزله نماز است با این تفاوت که خداوند سخن گفتن در آن را حلال کرده است».
اعمالی که وضو برای آنها سنت است
1- ذکر خدای عزوجل، به دلیل حدیث مهاجر بن قنفد: (أنه سلم علی النبی(صلى الله عليه وسلم) و هو یتوضافلم یرد علیه حتی توضأ، فرد علیه و قال: إنه لم یمنعنی أن أرد علیک إلا أنی کرهت أن إذکر الله إلا علی طهارة)[3] «گوید: در حالی که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) وضو میگرفت بر او سلام کردم، پیامبر(صلى الله عليه وسلم) جواب نداد تا اینکه وضویش تمام شد، سپس جواب سلامم را داد و فرمود: به این دلیل جواب سلامت را ندادم که دوست نداشتم بدون وضو ذکر خدا را بر زبان آورم».
2- قبل از خواب: به دلیل حدیث براء بن عازب که گفت: پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (إذا أتیت مضجعک فتوضا وضوک للصلاة، ثم اضطج علی شقک الأیمن ثم قل: اللهم أسلمت نفسی إلیک و وجهت وجهی إلیک، وفوضت أمری إلیک، و ألجأت ظهری إلیک، رغبة و رهبة إلیک، لأملجأ ولا منجی منک إلا إلیک، اللهم آمنت بکتابک الذی أنزلت، و نبیک الذی أرسلت، فإن مت من لیلتک فأنت علی الفطرة واجعلهن آخر ما تتکلم به)[4]. «وقتی به بستر خواب رفتی مانند وضوی نماز وضو بگیر سپس بر پهلوی راست بخواب و بگو: (اللهم أسلمت نفسی إلیک، و وجهت وجهی إلیک، وفوضت أمری إلیک، و ألجأت ظهری إلیک، رغبة و رهبة إلیک، لاملجأ و لامنجی منک إلا إلیک، اللهم أمنت بکتابک الذی أنزلت، ونبیک الذی أرسلت) – خداوندا جانم را تسلیم تو و رویم را به سوی تو و امرم را محول به تو کردم، پشتم را در پناه تو قرار دادم امیدو بیمم از تواست، هیچ پناهگاه و محل نجاتی از تو به غیر خودت نیست، خداوندا به کتابت که نازل کردی و به پیامبرت (پیامبری) که فرستادی ایمان آوردم – چنانچه در آن شب بمیری بر فطرت مردهای و اینها را آخرین سخنانت قرار بده».
3- جنب هرگاه قصد خوردن، یا آشامیدن،و یا جماع مجدد داشته باشد:
از عایشه(رض) روایت است که: (کان النبی(صلى الله عليه وسلم) إذا کان جنبا فأراد أن یأکل أو ینام توضأ وضوه للصلاة)[5] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) وقتی که جنب بود و میخواست بخورد یا بخوابد مانند وضوی نمازش، وضو میگرفت».
از عمار بن یاسر(رض) روایت است که گفت: (أن النبی(صلى الله عليه وسلم) رخص للجنب إذا أراد أن یأکل أو یشرب أو ینام أن یتوضأ وضوه للصلاة)[6] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) به جنب اجازه داد در صورت تمایل به خوردن، آشامیدن و خوابیدن، وضویی همچون وضوء نماز بگیرد».
از ابوسعید(رض) روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (إذا أتی أحدکم أهله ثم أراد أن یعود فلیتوضأ)[7] «هرگاه یکی از شما با همسرش نزدیکی کرد، سپس خواست دوباره نزدیکی کند، وضو بگیرد».
4- قبل از غسل واجب یا مستحب:
از عایشه(رض) روایت است: (کان رسول الله(صلى الله عليه وسلم) إذا أغتسل من الجنابة یبدأ فیغسل یدیه ثم یفرغ بیمینه علی شمال فیغسل فرجه، ثم یتوضا وضوءه للصلاة).[8]
«هرگاه پیامبر(صلى الله عليه وسلم) غسل جنابت میکرد ابتدا دستهایش را میشست، سپس با دست راست بر طرف چپش آب میریخت و شرمگاهش را میشست سپس وضویی همچون وضوی نماز میگرفت».
5- وضو از آنچه آتش به آن رسیده باشد:
به دلیل حدیث ابوهریره(رض) که گفت از پیامبر(صلى الله عليه وسلم) شنیدم که فرمود: (توضأوا مما مست النار)[9] «بعد ازخوردن چیزی که آتش به آن رسیده وضو بگیرید».
در اینجا صیغه امر بر استحباب حمل شده است، به دلیل حدیث عمرو بن أمیه ضمری: (رأیت النبی(صلى الله عليه وسلم) یحتز من کتف شاة، فأکل منها، فدعی إلی الصلاة، فقام و طرح السکین و صلی ولم یتوضأ)[10] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) را دیدم که از کتف گوسفندی کنده و میخورد، در همین حال به نماز فرا خوانده شد، بلند شده، چاقو را انداخت و نماز خواند بدون اینکه (بخاطر خوردن گوشت) وضو بگیرد».
6- وضو برای هر نماز:
به دلیل حدیث بریده(رض): (کان النبی(صلى الله عليه وسلم) یتوضأ عند کل صلاة، فلما کان یوم الفتح توضا و مسح علی خفیه و صلی الصلوات بوضوء واحد، فقال له عمر: یا رسول الله إنک فعلت شیئا لم تکن تفعله، فقال: عمدا فعلته یا عمر)[11] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) برای هر نمازی وضو میگرفت، در روز فتح مکه وضو گرفت و خفهایش را مسح کرد و نمازها(ی پنجگانه) را با یک وضو خواند. عمر به او گفت: ای رسول خدا، کاری انجام دادی که قبلاً انجام نمیدادی. پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: ای عمر عمداً این کار را کردم».
7- بعد از هر بیوضویی:
به دلیل حدیث بریده(رض): (أصبح رسول الله(صلى الله عليه وسلم) یوما فدعا بلالا فقال: یا بلال بم سبقتنی إلی الجنة، إنی دخلت البارحة الجنه فسمعت خشخشتک أمامی؟ فقال بلال: یا رسول الله، ماأذنت قط إلا صلیت رکعتین، ولاأصابنی حدث قط إلا توضأت عنده فقال رسول الله(صلى الله عليه وسلم): لهذا)[12] «به هنگام صبح پیامبر(صلى الله عليه وسلم) بلال را صدا زد و فرمود ای بلال با چه کاری در بهشت بر من پیشی گرفتی، دیشب به بهشت رفتم و صدای خش خش نعلهایت را پیشاپیش خودم شنیدم، بلال گفت: ای رسول خدا هیچگاه اذان نگفتم مگر اینکه دو رکعت نماز خواندم و هیچگاه بیوضو نشدم مگر اینکه پس از آن وضو گرفتم، پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (پیشی گرفتن تو از من در بهشت به این دلیل بود».
8- وضو از استفراغ:
به دلیل حدیث معدان بن أبی طلحه از ابودرداء: (أن رسول الله(صلى الله عليه وسلم) قاء فأفطر فتوضأ، فلقیت ثوبان فی مسجد دمشق فذکرت ذلک له، فقال، صدق، أنا صببت له وضوءه)[13] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) استفراغ کرد، پس (به خاطر آن) افطار نمود و وضو گرفت، (پس از آن) ثوبان را در مسجد دمشق ملاقات کرده، جریان را برایش تعریف کردم، ثوبان گفت: ابودرداء راست میگوید من آب وضو را برایش ریختم».
9- از حمل جنازه:
به دلیل فرموده پیامبر(صلى الله عليه وسلم): (من غسل میتا فلیغتسل، و من حمله فلیتوضا)[14] «هر کس جنازهای را شست غسل کند و هر کس آن را حمل کرد وضو بگیرد».
[1]) تخریج در ص (33).
[2]) صحیح : [ص. ج 3954]، ت (967/217/2).
[3]) صحیح : [ص. جه 280]، د (17/34/1)، جه (350/126/1)، نس 37/1)، در روایت نسائی بصورت مرفوع نیامده است.
[4]) متفق علیه : خ (6311/109/11)، م (2710/2081/4).
[5]) صحیح : [مختصر م 162]، م (305 – 22 – 248/1)، نس (138/1)، د (221/374/1).
[6]) صحیح : د (22/375/1).
[7]) صحیح : [ص. ج 263]، م (308/249/1)، (217/371/1)، ت (141/94/1)، نس (142/1)، جه (587/193/1).
[8]) صحیح : [مختصر م 155]، م (316/253/1).
[9]) صحیح : [مختصر م 147]، م (352/272/1)، نس (105/1).
[10]) صحیح : [مختصر م 148]،م (355 – 93 – 274/1) این لفظ مسلم است، خ (208/311/1).
[11]) صحیح : [مختصر م 142]، م (277/232/1)، د (171/292/1)، ت (61/42/1)، نس (86/1).
[12]) صحیح : [ص. ج 7894]، ت (3772/282/5).
[13]) اسناد آن صحیح است : [تمام المنة ص 111]، ت (87/58/1)، د (2364/8/7)، در روایت ابوداود «فتوضأ» وجود ندارد.
[14]) صحیح : [الجنائز 53]، أ (486/145/2)، حب (751/191)، هق (300/1)، ت (998/231/2)، بمعناه «ظاهر امر وجوب را میرساند اما ما قائل به وجوب نیستیم به دلیل حدیث ابن عباس که پیامبرr فرمود : (لیس علیکم فی غسل میتکم غسل إذا غسلتموه، فإن میتکم لیس بنجس، فحسبکم أن تغسلوا أیدیکم). «بر شما واجب نیست بعد از شستن جنازه، غسل کنید چون جنازهتان نجس نیست کافی است دستهایتان را بشویید». رواه کم (36پ86 / 1)، هق (398 /3)، أه. این مطلب با تغییراتی از کتاب «أحکام الجنائز» ألبانی نقل شده است(ص 53).