آنچه برای حاضرین جایز است
آنچه برای حاضرین بر جنازه و غیر آنان جایز است
برای آنان جایز است که پرده از صورت او بردارند و او را ببوسند و سه روز بر او گریه کنند: از عایشه روایت است: (أن النبی(صلى الله عليه وسلم) دخل علی عثمان بن مظعون و هو میت، فکشف عن وجهه، ثم أکب علیه فقبله، و بکی، حتی رأیت الدموع تسیل علی وجنتیه) [1] «عثمان بن مظعون فوت کرده بود. پیامبر(صلى الله عليه وسلم) بر او وارد شد، پارچه صورتش را برداشت و بر او خم شد و او را بوسید و گریست بطوریکه دیدم اشک بر گونههاش جاری شد».
از عبدالله بن جعفر روایت است: (أن النبی(صلى الله عليه وسلم) أمهل آل جعفر ثلاثاً أن یأتیهم، ثم أتاهم فقال: لاتبکوا علی أخی بعد الیوم…)[2] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) بعد از فوت جعفر، سه روز به اهل بیت او مهلت داد و نزد آنان نرفت، سپس نزد آنان رفت و فرمود: از امروز به بعد بر بردارم گریه نکنید».
آنچه بر بازماندگان میت واجب است
وقتی خبر مرگ کسی میرسد، دو چیز بر بازماندگان وی واجب است:
1- صبر و راضی بودن به تقدیر، چراکه خداوند متعال میفرماید:
) وَلَنَبلُوَنَّکُم بِشَییٍ مِنَ الخَوفِ وَالجُوعِ وَ نَقصٍ مِنَ الأموَالِ وَ الأنفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ، الَّذِینَ إذَا أصَابَتهُم مُصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا للهِ وَ إنَّا إلَیهِ رَاجِعُونَ، أولَئِکَ عَلَیهِم صَلَواتٌ مِن رَبِّهِم وَ رَحمَةٌ وَ أولَئِکَ هُمُ المُهتَدُونَ – بقره: 155-157)
«و قطعا شما را با برخی از (امور همچون) ترس و گرسنگی و زیان مالی و جانی و کمبود میوهها آزمایش میکنیم و مژده بده به بردباران، آن کسانی که وقتی بلایی بدانان میرسد، میگویند: ما از آن خدا هستیم و به سوی او باز میگردیم، آنان الطاف و رحمت و احسان و مغفرت خدایشان شامل حالشان میگردد و مسلماً ایشان راه یافتگاناند».
از انس بن مالک(رض) روایت است: پیامبر(صلى الله عليه وسلم) از کنار زنی که در کنار قبری گریه میکرد، عبور کرد و به او فرمود: (إتقی الله و اصبری) «تقوای خدا را پیشه کن و صبر کن» (آن زن) گفت: از من دور شو، که به مصیبتی مانند مصیبت من گرفتار نشدهای انس گفت: آن زن، پیامبر را نشناخت، به آن زن گفتند این رسول خدا است، گویا که او را مرگ فرا گرفت، به در خانه رسول الله(صلى الله عليه وسلم) رفت و دربان و حاجبی نیافت. گفت ای رسول خدا من تو را نشناختم. پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (إن الصبر عند أول الصدمة)[3] «صبر باید در ابتدای وارد آمدن مصیبت باشد».
صبر بر وفات فرزندان پاداش زیادی دارد
از ابوسعید خدری روایت است: زنان به پیامبر(صلى الله عليه وسلم) گفتند روزی بر ما مقرر کن (جهت موعظه)، پیامبر(صلى الله عليه وسلم) برای آنها موعظه کرد و فرمود: (أیما امرأة مات لها ثلاثة من الولد کانوا لها حجابا من النار، قالت امرأة، و اثنان؟ قال: واثنان) «هر زنی که سه تا از فرزندانش را از دست بدهد، (فوت فرزندانش) برای او مانع آتش جهنم میشوند، زنی گفت: دو فرزندهم؟ پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: دو فرزند هم».[4]
دوم: آنچه بر نزدیکانش واجب است
استرجاع
استراجاع این است که شخص بگوید: إنا لله و إنا الیه راجعون، همچنانکه در آیه آمد و بعد از آن بگوید: (اللهم أجرنی فی مصیبتی و أخلف لی خیرا منها) «خداوندا! مرا در این مصیبت مأجور بگردان و بهتر از آنرا برایم جایگزین بفرما».
ام سلمه(رض) روایت میکند: از پیامبر خدا شنیدم که میفرمود: هر مسلمانی هنگام گرفتار شدن به مصیبتی چیزی را بگوید که خدا به آن امر کرده است: (إنا لله و إنا الیه راجعون اللهم آجرنی فی مصیبتی و اخلف لی خیرا منها)، «خداوند چیزی بهتر از آن را برای او جایگزین میکند، (ام سلمه) گفت: هنگامی که ابوسلمه فوت کرد، گفتم کدامیک از مسلمانان از ابوسلمه بهتر هستند، خانواده او اولین خانوادهای بود که به سوی پیامبر(صلى الله عليه وسلم) هجرت کرد؟ سپس گفتم: اللهم أجرنی فی مصیبتی و اخلف لی خیرا منها، و خداوند پیامبر(صلى الله عليه وسلم) را به جای ابوسلمه به من داد».[5]
[1]) صحیح : [الإرواء 693]، [ص. جه 1191]، جه (1456/468/1)، د (3147/443/8)، ت (994/229/2).
[2]) صحیح : [ص. نس 4823]، [الجائز ص 21]، د (4174/245/11)، نس (182/8).
[3]) متفق علیه : م (626-15-637/2)، این لفظ مسلم است، خ (1283/148/3)، د (3108/395/8).
[4]) متفق علیه : خ (1249/118/3)، م (2633/2028/4).
[5]) صحیح : [ص. ج 5764]، [الأحکام ص 23]، م (918/631/2).