نماز شب – قیام الیل
نماز شب(*) [1]، سنتی استحبابی و از مهمترین ویژگیهای متقین است. خداوند متعال میفرماید:
) إِنَّ المُتَّقِینَ فِی جَنَّات وَ عُیُون آخِذِینَ مَا آتَاهُم رَبُّهُم، إنَّهُم کَانُوا قَبلَ ذَلِکَ مُحسِنِینَ. کَانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیلِ مَایَهجَعُونَ. وَ باِلأسحَارِ هُم یَستَغفِرُونَ وَ فِی أموَالِهِم حَقٌ للسَّائِلِ وَ المَحرُومِ ( (ذاریات: 15-19)
«پرهیزگاران (متقین) در میان باغهای بهشت و چشمهساران خواهند بود، دریافت میدارند چیزهایی را که پروردگارشان به ایشان مرحمت فرموده باشد؛ چراکه آنان پیش از آن (در سرای جهان) از زمره نیکوکاران بودهاند. آنان اندکی از شب میخفتند و در سحرگاهان درخواست آمرزش میکردند و در اموال و داراییهایشان حقی و سهمی برای گدایان و بینوایان تهیدست بود».
از ابومالک اشعری روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (إن فی الجنة غرفا یری ظاهرها من باطنها و باطنها من ظاهرها، أعدها الله تعالی لمن أطعم الطعام، و ألان الکلام، و أدام الصیام، و صلی باللیل و الناس نیام)[2] «در بهشت اتاقهایی است که از درون، بیرون آنها و از بیرون درون آنها نمایان است، خداوند آنها را برای کسی آماده کرده است که (به فقرا) طعام میدهند، و به نرمی سخن میگویند، و شبانگاهان در حالی که مردم در خوابند نماز میخوانند».
تأکید بر استحباب نماز شب در رمضان بیشتر است
از ابوهریره روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) بر قیام رمضان تشویق میکرد بدون آنکه بر الزامی بودن آن امر کند و میفرمود: (من قام رمضان إیمانا و احتسابا غفرله ماتقدم من ذنبه)[3] «کسی که از روی ایمان و به امید پاداش الهی شبهای ماه رمضان را با نماز زنده بدارد همهی گناهان (صغیرهی) پیشین بخشوده خواهد شد».
تعداد رکعات نماز شب
حداقل آن یک رکعت و حداکثر آن یازده رکعت است، به دلیل حدیث عایشه: (ما کان رسول الله(صلى الله عليه وسلم) یزید فی رمضان و لا فی غیره علی إحدی عشرة رکعة)[4] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) چه در رمضان و چه در غیر رمضان بیش از یازده رکعت نمیخواند».
مشروعیت جماعت در نماز شب در رمضان
از عایشه(رض) روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) شبی در مسجد نماز خواند، جماعتی از مردم پشت سرش اقتدا کردند، شب بعد نماز خواند و مردم بیشتری به وی اقتدا کردند، سپس در شب سوم یا چهارم مردم (برای تراویح) در مسجد منتظر ماندند، ولی پیامبر(صلى الله عليه وسلم) به مسجد نرفت، وقتی صبح شد فرمود: (قد رأیت الذی صنعتم، ولم یمنعنی من الخروج إلیکم إلا أنی خشیت أن تفرض علیکم) «آنچه را که دیشب انجام دادید (جمع شدنتان در مسجد) دیدم، تنها چیزی که مانع آمدنم به سوی شما شد، این بود که بیم داشتم بر شما فرض گردد» عایشه میگوید این واقعه در رمضان روی داد.[5]
از عبدالرحمن بن قاری روایت است: (خرجت مع عمر بن الخطاب(رض) لیلة فی رمضان إلی المسجد، فإذا الناس أوزاع متفرقون، یصلی الرجل لنفسه، و یصلی الرجل فیصلی بصلاته الرهط، فقال عمر: إنی أری لو جمعت هؤلاء علی قاری واحد لکان أمثل، ثم عزم فجمعهم علی أبی بن ینامون عنها أفضل من التی یقومون – یرید آخر اللیل – و کان الناس یقولون أوله)[6] «در شبی از شبهای رمضان با عمر بن خطاب به مسجد رفتم، در آن هنگام مردم متفرق و پراکنده بودند، هر کس برای خودش نماز میخواند، یکی به تنهایی نماز میخواند، و دستهای به او اقتدا میکردند، عمر گفت به نظرم اگر اینها را پشت سر یک امام جمع کنم بهتر است، سپس تصمیم گرفت و آنها را پشت سر ابی بن کعب جمع کرد، پس از آن شبی دیگر با او خارج شدم، در حالیکه مردم پشت سر امامشان نماز میخواندند، عمر گفت: این بدعت خوبی است البته کسانی که میخوابند و در آخر شب بیدار میشوند اجرشان بیشتر از کسانی است که اول شب نماز میخوانند، عبدالرحمن گوید: مردم در آن زمان اول شب نماز میخواندند».
مستحب بودن خواندن نماز شب با خانواده در غیر رمضان
از ابوسعید روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (إذا أیقظ الرجل أهله من اللیل فصلیا – أو صلی رکعتین جمیعا – کتبا من الذاکرین الله کثیرا و الذاکرات)[7] «هرگاه مرد شبانه همسرش را بیدار کند و با هم نماز بخوانند،از جمله کسانی به حساب میآیند که بسیار ذکر و یاد خدا میکنند».
قضای نماز شب
از عائشه روایت است: (کان رسول الله(صلى الله عليه وسلم) إذا فاتته الصلاة من اللیل من وجع أو غیره صلی من النهار ثنتی عشرة رکعة)[8] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) وقتی که نماز شب را بخاطر بیماری یا غیره فوت میشد در روز دوازده رکعت میخواند».
از عمر بن خطاب روایت است: پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (من نام عن حزبه من اللیل أو من شی منه فقرأه ما بین صلاة الفجر و صلاة الظهر کتب له کأنما قرأه من اللیل)[9] «اگر کسی نتوانست بدلیل خواب ماندن حزب مقررش یا قسمتی از آن را در شب بخواند، و آن را در فاصله نمازهای صبح و ظهر بخواند، بمنزله اینست که آن را در شب خوانده است».
کسی که به نماز شب عادت دارد، مکروه است آنرا ترک کند
از عبدالله بن عمر و بن عاص روایت است: پیامبر(صلى الله عليه وسلم) به من فرمود: (یا عبدالله لاتکن مثل فلان، کان یقوم اللیل فترک قیام اللیل)[10] «ای عبدالله مانند فلانی مباش که نماز شب میخواند، سپس آن را ترک کرد».
*) نماز سنت در شب.
[1]) زادالمعاد (271/1).[2]) حسن : [ص. ج 2123].
[3]) متفق علیه : م (759 – 174 – -523/1)، خ (2009/250/4)، بخاری تنها قسمت مرفوع حدیث را روایت کرده است، د (1358/245/4)، ت (805/151/2)، نس (156/4).
[4]) تخریج در ص (255).
[5]) متفق علیه : م (761/524/1)، خ 1129/10/3)، د (1360/247/4).
[6]) صحیح : [مختصر خ 986]، ما (247/85)، خ (2010/250/4).
[7]) صحیح : [ص، جه 1098]، د (1295/194/4)، جه (1335/423/1).
[8]) صحیح : [ص، ج 4756]، م (746 – 140 – 515/1).
[9]) صحیح : [ص، ج 1104]، م (747/515/1)، ت (587/47/2)، د (1299/197/4)، نس (259/3)، جه (1343/426/1).
[10]) متفق علیه : خ (1152/37/3)، م (1159 – 185 – 814/1).
